Oliy ta’lim,fan va innovatsiyalar vazirligi Jizzax davlat pedagokika universiteti
Mustaqil Hindiston va Pokiston davlatlarining paydo bolishi
Yüklə 380,74 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2 Mustaqil Hindiston va Pokiston davlatlarining paydo bolishi
.XIX va XX asrlarning boshlarida Hozirgi Hindiston Respublikasi, Pokiston Islom Respublikasi va 6 Jahon tarixi. Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun o‘quv qo‘llanma. T.: «Turon-Iqbol» nashriyoti, 2005 14 Bangladesh Xalq Respublikasini o’z ichiga olgan Hindiston Angliya mustamlakachilik imperiyasi (qonuniy ravishda Hind imperiyasi) 283 million kishilik aholi bilan 4,2 million kvadrat kilometrdan ortiq maydonda joylashgan edi. (taqqoslash uchun: Buyuk Britaniyaning maydoni 240 ming kvadrat kilometr edi, aholisi 38 million nafarni tashkil etar edi). Hindiston XX asrning boshlarida qoloq mamlakat edi. U bu vaqtga ulkan ijtimoiy-iqtisodiy muammolarning og’ir yuki bilan keldi: aholisining katta qismining qashshoqligi, uzoq davom etgan ochlik va ommaviy epidemiyalar va hatto aholining katta qismi qisqardi (1891-1901 va 1911-1921). ), o’rtacha umr ko’rish davomiyligi juda qisqa bo’lib 23 yoshni tashkil etar edi. Bu asosan uning mustamlakachilik siyosatining natijasi edi. Hindistonda qishloq aholisi ko’pchilikni tashkil etargan (taxminan 90%). Shaharliklar asosan kichik shaharlarda (5 ming - 50 ming) to’planganediO’sha davrdagi hind qishloq xo’jaligi hindlarning o’zlari tomonidan mutlaqo turg’un iqtisodiyot sifatida tavsiflangan bo‘lib[2], Qishloq xo’jaligida inglizlar tomonidan yerga egalik qilish va soliqqa tortishning uchta asosiy tizimi mavjud edi. Birinchisi - doimiy soliq (doimiy zamindor) (Bengal, Bihar, Orissa, Madras viloyatining shimoliy qismi), unga ko’ra braxmanlar va savdogarlar kastalaridan yirikyer egalari (zamindarlar) yerga egalik huquqini olishgan[3]. Ular XVIII asr oxirida doimiy ravishda olinadigan yer solig’ini to’lashlari shart edi, bu davrda ijara haqi 90 foiziga yetgan. Ikkinchisi – XIX asrning ikkinchi yarmida vaqtinchalik zamindorlik joriy qilinadi (Birlashgan provinsiyalar, Markaziy provinsiyalar, Panjob). Unga muvofiq, yer solig’i har 20-40 yilda qayta ko’rib chiqilib, yirik yer egalarining huquqi kichikroq yer egalariga berila boshlandi. Agar qishloqda er ko’plab egalarga tegishli bo’lsa, unda jamoa sifatida ular nafaqat shaxsiy, balki soliq to’lash uchun jamoaviy javobgarlikni ham o’z zimmalariga olishgan. Uchinchi tizim - rayatvari – 1850 yillardan boshlab Madras va Bombey provinsiyalarida joriy qilingan. U kichik yer egalariga - raiyatamlarga (“himoyalangan ijarachilar”) mulk huquqini berdi. Biroq, ularning ko’plari erda o’zlari ishlamasdan, ijaraga berdilar .Qishloq aholisining aksariyati o’zlarining fermer xo’jaliklariga ega emas edilar. Bular asosan o’z xo’jayinlariga ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan bo’ysungan quyi tabaqalar va qabilalar, aslida mardikorlar yoki qulga aylangan ishchilar 1901 yilda oila a’zolari bilan birgalikda 50 milliondan ortiq kishi bor edi. Deyarli barcha yersiz ishchilar, ijarachilar va ko’plab mayda yer egalar sudxo’rlarga 15 qarzdor bo‘lganlar. Qishloqlarda feodal munosabatlarning qoldiqlari – o’zboshimchalik bilan ijara haqi yig’ish, ijarachilarning bepul mehnati, bo’sh yotgan yerlarni va yaylovlarni chiqindilardan tozalatish, ko’llardan suv ishlatganlik uchun yig’imlarni yig’ish, shuningdek quyi kast vazifalarini bajarish bilan bog’liq majburiy ishlar davom etgan. Inglizlar tomonidan joriy etilgan yerga egalik qilish tizimi katta miqdordagi soliqlarni olishni, shuningdek, eksport uchun qishloq xo’jaligi mahsulotlarini rag’batlantirishni o’z ichiga olgan. Aslida, doimiy “abadiy” soliqni saqlab turishdan maqsad (zamindar yer egasining bosimini engillashtirish bo’lgan), shu bilan birga ingliz hukumati yer uchun ijara haqini doim ko’paytirib borilgan. Yigirmanchi asrning boshlarida qishloq ishlab chiqaruvchilarining yalpi daromadining atigi 4 foizini soliq tashkil etgan. Yirk yer egalarini o’zlari xafli deb bilgan, kapitalistik qishloq xo’jaligi qiziqtirmagan. Ular yerdan foydalanishning an’anaviy shakllarini afzal ko’rishgan edilar. Yerni ijaraga berish va sudxo’rlik, ular uchun kapitalistik ishlab chiqarishga qaraganda ancha ishonchli va foydaliroq edi. Natijada yerda ishlovchi dehqonlarning mehnati evaziga yashovchi vositachilar qatlami kengayib keta boshladi. Yigirmanchi asrning boshlarida hind yangi mulkdorlari hali juda zaif va kichik edi. Uning ko’plab guruhlari Britaniya kapitali yoki hukumat buyurtmalariga bog’liq bo’lgan. Mulkdorlar bir necha konfessiya yoki kasta guruhlaridan iborat bo’lib - Parsi, Marvari (Jayns), Gujarat bania (hindular), Musulmon Bohra va Xojalar tashkil etar edi. Ular ko’pincha etnik- konfessional hududlaridan tashqarida faoliyat yuritganlar. Ular Britaniyaning tijorat va bank kapitali sanoatda, shu jumladan Hindistonning ikkitaasosiy markazida - Bombay (Mumbay) va Kalkutta (Kolkata)[5]da ustunlik qilganlar. Yigirmanchi asrning boshlarida iqtisodiy tashkil etishning zamonaviy shakllari – tijorat firmalari, auksion kompaniyalari, banklar, so’ngra fabrikalar va plantatsiyalar yaratilishi bilan birga, egalik qiluvchi qatlamlar son jihatdan o’sa boshladi. Sanoat ishlab chiqarishida, asosan kichik korxonalarda 4,5 millionga yaqin kishi ish bilan ta’minlangan. Ulardan 1 millionga yaqini fabrika ishchilari edi. Ularning mehnati og’ir bo’lib, asosan kuniga 12 va undan ortiq soat davomida qo’l mehnati, kam ish haqi, pudratchilarga ishga yollanish (ish beruvchilar)ga bog’liqligi bilan ajralib turardi. Kasta va ishchilarning ixtilofi ularning birlashishiga xalaqit berar edi. Ularning aksariyati qishloqlardan kelgan va shaharda qashshoqlikda oilasiz yashar edilar. Bir necha yillik og’ir mehnatdan so’ng ular qishloqqa qaytib kelishar edi. 16 Ularning o’rniga o’g’il bolalari ketishar. Ushbu sikl avloddan avlodga takrorlana vergan[6]. O’sha paytga kelib Hindistonda 6 foiz savodli (18 million kishi) bo’lgan. Ularning 500 mingga yaqini ingliz tilida ta’lim olgan[7]. Yigirmanchi asrning boshlarida paydo bo’lgan zamonaviy o’rta qatlamni mahalliy savdogarlar, hukumat amaldorlari (savdo va idora va bank xodimlari), Britaniya kompaniyalari, munitsipal muassasalari xodimlari, maktab o’qituvchilari va kollej o’qituvchilari, tibbiyot xodimlari, advokatlar, sudyalar (barchasi, qoida tariqasida, past lavozimlarda) tashkil etishar edi. Hindistonda an’anaviy ravishda aqliy mehnat bilan shug’illanuvchi va jismoniy mehnat bilan shug’illanuvchilarga bo’lingan, bu esa xodimlarning kasta tizimi orqali aks etgan edi. Aqliy ishchilarning aksariyati yuqori kasta vakillari edi, ularning aksariyati ingliz tilida ta’lim olganlar tashkil etgan. 1857-1859 yillardagiqo’zg’olondan keyin, inglizlar ingliz tilida ta’lim olgan hindlarni, qo’zg’olonchilarniqo’llab-quvvatlamasliklari uchun davlat xizmatiga jalb qilishla boshladilar. Hindistonda ingliz tilida o’qitadigan ta’lim muassasalari tarmog’i yaratila boshlandi. 1858 yilda birdaniga uchta universitet - Kalkutta, Bombey va Madrasda ochildi. Milliy matbuot va professional-biznes birlashmalarining paydo bo’lishi shu davrga to’g’ri keladi. Hindiston imperiyasining ma’muriy tizimi suveren davlat bo’lib – hukumat, armiya, davlat apparati, moliya organlaridan iborat edi. Biroq, boshqaruvni Angliya hukumati Londondan turib Hindiston va Birma ishlari bo’yicha vazir amalga oshirib borgan. Shuningdek, deyarli cheksiz hokimiyatga ega bo’lgan va Buyuk Britaniya qirolining vakili sifatida vitsa-qirol unvoniga ega bo’lgan Hindiston generalgubernatorini tayinlanagan edi. Amaldorlar korpusi deyarli to’liq inglizlardan tashkil topgan bo’lib, ular Hindiston davlat xizmatida (HDX) imtihon topshirgan. XX asr boshlariga kelib XDX tarkibidagi hindlar soni juda kamchilikni tashkil etar edi. Vitsaqirol huzuridagi viloyatlarning gubernatorlari hukumat tomonidan tayinlanar edi va gubernatorliklarda qonun chiqaruvchi maslahat kengashlar ham mavjud edi. Hindiston imperiyasi tarkibiga gubernatorlar va leytenant-gubernatorlar boshchiligidagi provinsiyalar (Bengal, Bombay, Madras, Bihar Orissa, Birlashgan provinsiyalar, Markaziy provinsiyalar, Panjob), shuningdek, komissarlar boshchiligidagi provinsiyalar (Shimoliy), G’arbiy Chegara viloyati (NWFP), Belujiston va Assam) kirgan. Mamlakatning markazi va janubi, shuningdek shimolini 562 knyazliklar (Hindiston imperiyasining umumiy aholisining 25% 17 aholisi bo’lgan butun Hindiston hududining yarmiga yaqini) egallab olganlar. Ularning eng kattalari: Haydarobod, Mysor, Travankor, Kochin, Bhopal, Gvalior, Indor, Jammu va Kashmir bo’lgan. Rojaliklarning ingliz hukumati bilan alohida vassal shartnomalari mavjud edi, lekin ularning ishlarini general-gubernator huzuridagi siyosiy departamentning vakillari olib brogan bo‘lib, maxsus vakillar bitta katta yoki bir nechta kichik knyazliklarga mas’ul bo‘lganlarNatijada hind xalqining Britaniya zulmiga qarshi isyonlari doimiy ravishda avj olgan edi, afuski bu isyonlar inglizlar tomonidan o’qqa tutilib qonga botirilardi. 1885-yil 28-dekabr kuni hind milliy ziyoliylari tomonidan hind xalqining manfaatlarini himoya qilish uchun umummilliy tashkilot Hindiston Milliy Kongresi (HMK) tuzuldi. Bu tashkilot avval boshida unchalik kuchga ega emas edi va asosan ijtimoiy va mana’viy hayotda hind xalqining huquqlarini himoya qilish shuningdek inglizlar bilan murosa qilib soliq to’lovlarini birozgina bo’lsada kamaytirishga erishib kelardi. Yuqorida aytib o’tilgandek hind xalqining ozodlikka bo’lgan kurashi hech qachon to’xtab qolmagan, barcha zamonlarda bo’lgani kabi Hindistonda xam ozodlik namoyondalari yetishib chiqdi ular orasida milliy ziyoliylar ham bo’ib, shulardan biri Mahatma Gandi edi. Muhandas Karamchand Gandi 1869-yil 2-oktyabr kuni Hindistonning Gujorot shahrida shtat bosh vaziri Karamchand Gandi oilasida tug’igan. O’rta maktabni tamomlagandan so’ng 1887-yilda Londonga o’qishga ketadi va 1887-1891- yillarda Oksford Universtetida huquqshunoslik bo’yicha taxsil olib huquqshunos advokat bo’lib chiqadi. Hindistonga qaytgan M.K. Gandi afsuski o’ziga munosib ish topa olmaydi chunki ingliz hukumati hind xalqini siyosiy hayotga yaqinlashtirmas ularni boshqaruv sohasidan uzoq tutar edi. Ikki yil davomida Gandi savdo firmasida ish yurutuvchi bo’lib ishladi so’ng 1893-yil Britaniya hukumati uni Janubiy Afrikaga yubori. Gandi 1893-1914-yillar davomida Janubiy Afrika Savdo Kompanyasida huquqshunos advokat bo’lib ishladi. Gandi bu yerga ishlash uchun olib kelingan hindlar va mahalliy xalq- afrikaliklarga nisbatan qilinayotgan irqiy kamsitish guvohi bo’ldi. Bu yerdagi mehnat faoliyatining dastlabki yillaridan toki so’ngi yillarigacha u irqiy kamsitishga qarshi va zo’ravonlikka qarshi kurashdi qarama-qarshilik ayniqsa 1913- yilda keskinlashdi. Shu yili 13-noyabrda Gandi Transvaalda birinchi ommaviy Satyagraha uyushtirdi unda 2037 nafar erkak, 127 nafar ayol va 57 nafar bola ishtirok etdi. Marsh davomida Gandi uch marotaba qamoqqa olindi bu vaqtda uning ishini do’sti Po’lak davom ettirdi namoyishchilar hukumat qo’shini 18 tomonidan bostirildi ulardan ko’pchiligi qamoqqa olindi boshqalari esa temir yo’l orqali Natalga majburan olib ketildi lekin bu kerakli natija bermadi, satyagraha davom etardi hukumat yon berishga majbur bo’ldi. Gandini qamoqdan ozod qildi va uzoq davom etgan muzokaralardan so’ng 1914-yil 12-iyul kuni ingliz hukumati mahalliy xalq vakillariga nisbatan ishlab chiqilgan qonun “yerli xalq kodeksi” nomli kamsituvchi hujjatni bekor qildi.20 General Gubernator Yan Smuts bu hujjatni imzoladi. 7 Gandi bu haqida shunday yozgan “Agar bu satyagraha butun dunyoga tarqalsa u jamoatchilik fikrida inqilobqiladi, g’arbiy Yevropani bo’g’ayotgan, Sharqni bo’ysundirmoqchi bo’layotgan imperiyalizm diktaturasini yo’q qiladi”21 Ingliz hukumati nufuzi ortib borayotgan va ularga tashvish keltiryotgan Gandini zudlik bilan Hindistonga qaytarib yuborishga qaror qilishdi va 1914- yil oxirida Gandini Hindistonga qaytarib yubordi 1915-yil 9-yanvar kuni Gandi ona vatani Hindistonga yetib keldi xalq uni katta xursandchilik bilan kutib oldi chunki Gandining Afrikadagi yutuqlari Hindistonga ham yetib kelgan edi. Gandi 1915-yilning o’zidayoq HMKga ishga kirdi u o’z faolyatini dastlab Hindistonni sayohat qilishdan va xaql ahvolidan bohabar bo’lishdan boshladi. G’oyatda achinarli ahvolidan bohabar bo’lagn Gandi darhol o’z maqsadini amalga oshirishga kirishdi. U hind xalqini ingliz hukumatiga bo’ysunmaslikka va ozodlik uchun kurashga chorladi. Bu kurashni Gandi “satyagraxa” ( haqiqiy haqiqat) deb atadi. Buning zamirida haqiqat, adolat, hech kimga yomonlik qilmaslik yotadi. U o’zida ikki tushunchani o’z ichiga oladi: kuch ishlatmaslik va fuqoroviy bo’ysunmaslik. Gandi hind xalqini inglizlar bilan hamkorlik qilmaslikka chaqirdi. Ingliz tovarlarini sotib olmaslikni, inglizlar joriy etgan maktablarga bormaslikni, ingklizlar taqdim qilgan order va medallarni rad etishni, zavod va korxonalarda ishga chiqmaslikni, kuch ishlatmasdan tinch namoyishlar bilan inglizlarni yon berishga majbur qilishga chaqirdi. 1921-yil Gandi HMKga raxbar bo’li u olib borgan siyosat ertami-kechmi Britanya hukumatini holdan toydirishiga ishonardi va shunday bo’ldi ham, ingliz hukumati uzoq yillik kurashlardan so’ng yon berishga majbur bo’ldi. Asta sekinlik bilan Buyuk Britaniyaning Hindistondagi mavqeyi yo’qola bordi. Xalqaro vazyat xam Britaniyaning mustamlakalarga nisbatan ehtiyotkorona siyosat yuritishga majbur qilmoqda edi. Chunki mustamlakalardagi olob borilayotgan zo’ravonlik siyosati va uning oqibatida ro’y berayotgan isyonlar Britaniyani holdan toydirmoqda edi. XX asr 20-30-yillarida Buyuk 7 https://cyberleninka.ru/article/n/mustaqillikka-erishishning-gangicha-yo-li-gandizm-siyosati-1915-1947 19 Britaniya og’ir iqtisodiy va siyosiy tanglikka tushib qolgandi.22 Natijada xalqaro maydondagi obro’si, uning dunyo siyosatini belgilashdagi siyosiy mavqe’i tobora yo’qolib borishiga sabab bo’ldi. Britaniya endilikda dunyo siyosatini belgilashda boshqa o’zi kabi qudratli mamlakatlar bilan xisoblashishga majbur bo’lmoqda edi. Yuzaga kelgan vaziyat o’z mustamlakalari bilan ham xisoblashishga, ular bilan ehtiyotkor siyosat yuritishga, ularning manfaatlari bilan xisoblashishga majbur qilayotgan edi Gandi buni yaxshi bilardi shuning uchun ham u hind xalqini qat’iyatli bo’lishga fuqaroviy bo’ysunmaslikni davom ettirishga chaqirdi. Briraniya hukumati Gandini Londonga chaqirib u bilan muzokalar olib bordi va u aytgan barcha talablarga yon bera boshladi. “Hindistondan chiqib ketinglar”– Gandining qat’iy talabi shu yo’sinda davom etdi. Shuning uchun ham Britaniya boshvaziri Uinston Cherchil Gandi haqida “Bu yarim yalang’och faqir bizni Hindistondon chiqarib yuboradi” deb ta’kidlagan.23 Britaniya hukumati o’z qudrati tobora yo’qolib ketayotganligini, vazyat nazoratdan chiqib ketayotganligini yaxshi tushunardi, ular qanchalik ahvolni o’nglashga harakat qilmasin biror natijaga erishish qiyinlashib borardi. Ayniqsa 1939-1945-yillarda sodir bo’lgan II jahon urushi Britaniyani butunlay honavayron qilgandi. Garchi urushdan g’alaba bilan chiqgan bo’lsa ham, bu g’alaba Britaniyaga qimmatga tushgandi harbiy va moddiy talofat shu qadar ulkan ediki, hukumat mamlakat miqiyosida ham nazoratni qo’ldan chiqarib qo’ydi. Yuzaga kelgan vazyat haqida Buyuk Britaniya Bosh vaziri Uiniston Cherchil afsus bilan “zafar va fojiya”–dedi.Dunyodagi barcha mustamlakalarda Britaniya hukumronligiga qarshi mustaqillik uchun kurash avj oldi, endikilda Britaniya o’z mustamlakalariga mustaqillik berishga majbur bo’ldi. Ayniqsa Hindistonni jilovlash qiyin bo’lib qoldi, vaziyat butunlay qo’ldan ketganini tushungan Buyuk Britaniya Bosh vaziri Kevin Etli 1947-yil 17-fevral kuni “Hindistonda boshqaruvni hindlarga berish” to’g’risidagi qonunga imzo qo’ydi, uzoq davom etgan muzokaralardan so’ng 1947-yil 18-iyul kuni Britaniya parlamenti Hindiston mustaqilligi to’g’irisidagi rasmiy hujjatni qabul qildi. Unga muvofiq 1947-yil 15-avgust kuni Hindiston mustaqillik deklaratsiyasi imzolandi. Mahatma Gandi o’z maqsadiga erishdi. 8 asosiy markazida - Bombay (Mumbay) va Kalkutta (Kolkata)[5]da ustunlik qilganlar. Yigirmanchi asrning boshlarida iqtisodiy tashkil etishning zamonaviy shakllari - tijorat firmalari, auksion 8 Xudoyqulov Xusan Ibragimovich “Interpretation and researches” International scientific journal volume 1 issue 2 103 MUSTAQILLIKKA ERISHISHNING GANGICHA YO’LI “GANDIZM’ SIYOSATI (1915-1947) 20 kompaniyalari, banklar, so’ngra fabrikalar va plantatsiyalar yaratilishi bilan birga, egalik qiluvchi qatlamlar son jihatdan o’sa boshladi. Sanoat ishlab chiqarishida, asosan kichik korxonalarda 4,5 millionga yaqin kishi ish bilan ta’minlangan. Ulardan 1 millionga yaqini fabrika ishchilari edi. Ularning mehnati og’ir bo’lib, asosan kuniga 12 va undan ortiq soat davomida qo’l mehnati, kam ish haqi, pudratchilarga ishga yollanish (ish beruvchilar)ga bog’liqligi bilan ajralib turardi. Kasta va ishchilarning ixtilofi ularning birlashishiga xalaqit berar edi. Ularning aksariyati qishloqlardan kelgan va shaharda qashshoqlikda oilasiz yashar edilar. Bir necha yillik og’ir mehnatdan so’ng ular qishloqqa qaytib kelishar edi. Ularning o’rniga o’g’il bolalari ketishar. Ushbu sikl avloddan avlodga takrorlana vergan[6]. O’sha paytga kelib Hindistonda 6 foiz savodli (18 million kishi) bo’lgan. Ularning 500 mingga yaqini ingliz tilida ta’lim olgan[7]. Yigirmanchi asrning boshlarida paydo bo’lgan zamonaviy o’rta qatlamni mahalliy savdogarlar, hukumat amaldorlari (savdo va idora va bank xodimlari), Britaniya kompaniyalari, munitsipal muassasalari xodimlari, maktab o’qituvchilari va kollej o’qituvchilari, tibbiyot xodimlari, advokatlar, sudyalar (barchasi, qoida tariqasida, past lavozimlarda) tashkil etishar edi. Hindistonda an’anaviy ravishda aqliy mehnat bilan shug’illanuvchi va jismoniy mehnat bilan shug’illanuvchilarga bo’lingan, bu esa xodimlarning kasta tizimi orqali aks etgan edi. Aqliy ishchilarning aksariyati yuqori kasta vakillari edi, ularning aksariyati ingliz tilida ta’lim olganlar tashkil etgan. 1857-1859 yillardagi qo’zg’olondan keyin, inglizlar ingliz tilida ta’lim olgan hindlarni, qo’zg’olonchilarni qo’llab-quvvatlamasliklari uchun davlat xizmatiga jalb qilishla boshladilar. Hindistonda ingliz tilida o’qitadigan ta’lim muassasalari tarmog’i yaratila boshlandi. 1858 yilda birdaniga uchta universitet - Kalkutta, Bombey va Madrasda ochildi. Milliy matbuot va professional-biznes birlashmalarining paydo bo’lishi shu davrga to’g’ri keladi[8]. Hindiston imperiyasining ma’muriy tizimi suveren davlat bo’lib – hukumat, armiya, davlat apparati, moliya organlaridan iborat edi. Biroq, boshqaruvni Angliya hukumati Londondan turib Hindiston va Birma ishlari bo’yicha vazir amalga oshirib borgan. Shuningdek, deyarli cheksiz hokimiyatga ega bo’lgan va Buyuk Britaniya qirolining vakili sifatida vitsa-qirol unvoniga ega bo’lgan Hindiston generalgubernatorini tayinlanagan edi. Amaldorlar korpusi deyarli to’liq inglizlardan tashkil topgan bo’lib, ular Hindiston davlat xizmatida (HDX) imtihon topshirgan. XX asr boshlariga kelib XDX tarkibidagi hindlar soni juda kamchilikni tashkil 21 etar edi. Vitsa- qirol huzuridagi viloyatlarning gubernatorlari hukumat tomonidan tayinlanar edi va gubernatorliklarda qonun chiqaruvchi maslahat kengashlar ham mavjud edi. Hindiston imperiyasi tarkibiga gubernatorlar va leytenant-gubernatorlar boshchiligidagi provinsiyalar (Bengal, Bombay, Madras, Bihar Orissa, Birlashgan provinsiyalar, Markaziy provinsiyalar, Panjob), shuningdek, komissarlar boshchiligidagi provinsiyalar (Shimoliy), G’arbiy Chegara viloyati (NWFP), Belujiston va Assam) kirgan. Mamlakatning markazi va janubi, shuningdek shimolini 562 knyazliklar (Hindiston imperiyasining umumiy aholisining 25% aholisi bo’lgan butun Hindiston hududining yarmiga yaqini) egallab olganlar. Ularning eng kattalari: Haydarobod, Mysor, Travankor, Kochin, Bhopal, Gvalior, Indor, Jammu va Kashmir bo’lgan. Rojaliklarning ingliz hukumati bilan alohida vassal shartnomalari mavjud edi, lekin ularning ishlarini general- gubernator huzuridagi siyosiy departamentning vakillari olib brogan bo‘lib, maxsus vakillar bitta katta yoki bir nechta kichik knyazliklarga mas’ul bo‘lganlar. Angliya mustamlakachiligining haqiqiy asosini iqtisodiy ekspluatatsiya va irqiy kamsitish tashkil etgan. Hindistondagi ijtimoiy-iqtisodiy voqealar rivoji, chet ellik ozchiliklarining ustunligi va hindlarning aksariyat qismining iqtisodiy manfaatlariga beparvoligi bilan baholash mumkin. Bundan tashqari, XX asr arafasida mamlakatni ocharchilik qamrab oldi. O’n millionlab odamlar bundan aziyat chekishgan. Bundan tashqari, shu bilan birga, vabo epidemiyasi boshlanib, undan olti milliondan ortiq odam vafot etdi[10]. Hind xalqining ayanchli ahvolini nafaqat hindlar, balki ko’plab xorijiy tadqiqotchilar ham tasdiqladilar. Amerikalik tarixchi Uill Dyurant “Hindistondagi dahshatli qashshoqlik chet el hukumatining siyosatidir, uni oqlash mumkin emas ... Angliyaning Hindistondagi hukmronligi falokat va jinoyat ekanligi to’g’risida ko’plab dalillar mavjud”. Bu musulmon hukmronligidan (Boburiylar) butunlay farq qiladi, deb yozgan Dyurant. Musulmon bosqinchilar qolish uchun kelishdi va ularning avlodlari Hindistonni o’z uyi deb atashdi. Ular soliq sifatida olgan narsalarini Hindistonda hunarmandchilikni, qishloq xo’jaligini va boshqa sohalarni rivojlantirishga, adabiyot va san’atni boyitishda sarfladilar. “Agar Angliya ham xuddi shunday yo’l tutganida, Hindiston bugun obod mamlakat bo’lar edi. Ammo uning hozirgi talon-taroj qilinishi umuman chidab bo’lmas holatdir. Britaniya yil sayin eng buyuk va muloyim xalqlardan birini yo’q qilmoqda 9 9 https://cyberleninka.ru/article/n/xix-asr-oxiri-xx-asr-boshlarida-hindistondagi-ijtimoiy-siyosiy-vaziyat/viewer |