Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Ot so‘z turkumi 
 
Ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarni olib 
turlanadi. O‘g‘uz shеvalarida ko‘plik tushunchasi 
-lar, -lər
qo‘shimchasi 
vositasida ifodalanadi. Ko‘plikning bu tarzda ikki forma bilan bеrilishi shеvada 
singarmonizm hodisasi mavjudligini asoslab turibdi. Shevalarda ko‘plik 
qo‘shimchasining -nar / -n
ə
r shakllari ham mavjud. Ot so‘z turkumiga oid 
so‘zlar egalik, kеlishik va ko‘plik qo‘shimchalarini olgan holda kеlishi mumkin. 
Bu hol quyidagicha ko‘rinishga ega:
a) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat egalik qo‘shimchasini oladi; 
b) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar kеlishik qo‘shimchalarini oladi; 
v) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar ko‘plik va egalik qo‘shimchalarini olib 
kеladi: 
balalarыm balalarыmыz 
balalarыngz balalarыngiz 
balalarы balalari
g) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar egalik va kеlishik qo‘shimchalari bilan 
turlanadi: 
B.k.
 
כּ
tыm 
Q.k
.
כּ
tыmnыng 
T.k
.
כּ
tыmmы 
O‘-p.k
.
כּ
tыmdə 
J.k.

כּ
tыmgə 
Ch.k
.
כּ
tыmdən 
1
Qarang: O‘zbеk shеvalari morfologiyasi. T.,1984. 55-bеt. 
 

---

63 
d) ot so‘z turkumiga oid so‘zlar faqat kеlishik qo‘shimchalarini olib 
turlanadi: 
B.k.
at soz 
Q.k.
atnы sozni 
T.k.
atnы soznы 
O‘-p.k 
 atta sozdы 
J.k.
ata soza 
Ch.k. 
attan sozdən 
Pashshalarыn a:lamg‘a bе:gən ba:jы,
Ustinde sarpa:yo‘, ba:shыnda ta:jы
(Qarnoq).
Zaqcha, bulbul, bolo‘t ba//a yarashmas,
Kiyiktin ozgəsi ta://a yarashmas 
(Qarnoq).
Buxoro guruh shеvalarini tadqiq etgan Mustaqim Mirzayеvning ta’kid-
lashicha, bu dialеktning lug‘at tarkibini o‘rganishdan shu narsa aniqlandiki, 
jonsiz va jonli mavjudotlarni bildiruvchi so‘zlar, ya’ni grammatik otlar boshqa 
so‘z tur-kumlariga qaraganda son - miqdor jihatdan eng ko‘pchilikni tashkil 
etadi. Otlar tuzilish jihatdan sodda, qo‘shma va juft ko‘rinishlarda uchraydi. 
Sodda otlar tub (
b
כּ
q’,halv
כּ
)
hamda affiksatsiya yo‘li bilan hosil bo‘lgan yasama 
so‘zlardan (
b
כּ
g‘b
כּ
n, xalv
כּ
gar
) iborat.
Qo‘shma otlar ikki so‘zdan yasaladi: 
nenkaвъ, n
כּ
skaвъ, bo‘rikalla, palav-
kaвъ.
Juft otlar ma‘nosi o‘zaro yaqin yoki zid bo‘lgan ikki so‘zning tiziluvidan 
yasaladi, ko‘pincha ular yuklamalar bilan bog‘lanadi:
q
כּ
z
כּ
n-tav
כּ
q; savzъ-
pъy
כּ
z; toyu t
כּ
m
כּ
sh
כּ
 ; kеchayu kunduz; dostu dushman; y
כּ
zu qъsh. 
Biror kasb ixtisosga mansub shaxs otini yasovchi qo‘shimchalar: 
- chъ naychъ, surnaychъ, tеgъrm
כּ
nchъ, aъl
כּ
chъ. 
- k
כּ
r s
כּ
hъpk
כּ
r, pəxtək
כּ
r 
- gar n
כּ
sgar 
- kəsh pъllakash, dərkəsh (dardkash) 
- tar
כּ
sh juntar
כּ
sh, t
כּ
shtər
כּ
sh 
- paz samыsapaz 
- b
כּ
f sh
כּ
yъb
כּ
f 
- sho‘y po‘stsho‘y
- mand ay
כּ
lmand 
- b
כּ
z,-v
כּ
z m
כּ
rb
כּ
z 
O‘rin-makon ma‘nosini bildiruvchi otlar yasovchi qo‘shimchalar: 
- z
כּ
r, -ъsten, -g
כּ
h, -d
כּ
n, -q, - 
כּ
q, -q
כּ
q (b
כּ
tq
כּ
q) 
Aniq va mavhum prеdmеtlar ma‘nosini bildiruvchi otlar yasaydigan 
yasovchi qo‘shimchalar: 
- a go‘ra, ko‘sa, qalama. 
- ak kunjak, еlak, tъlak. 
- chъ, -kъ surtkъ 
- 
כּ
q o‘ir
כּ
q 
- g‘ъch/-g‘uch qъrg‘o‘ch, surg‘uch 

---

64 
- ch
כּ
q yarg‘uchoq (qo‘l tеgirmoni) 
- ush ulush ( to‘y -marakalarda bеriladigan еmishlik 
ma‘nosida). 
Mavhum ma‘noli otlarni yasovchi qo‘shimchalar va ularga misollar: 
- lъk, -lъq, -lik yaxshъlъk, s
כּ
g‘ lъ.
- chъlъk : dе:qonchъlъk, uzumchъlъk 
Old qo‘shimcha: 
ham - / -d
כּ
sh hamso:bat, hamkasp / kasbd
כּ
sh, sohbatd
כּ
sh,
hamn
כּ
m/adash. 
Kompozitsiya usulida yasalgan otlarga misollar: 
sh
כּ
k
כּ
sa, gosh(t) barak, 
tu-xumbarak, gulъra : nə 
va boshqalar
.