Ön söz 5 GiriĢ

Kimyəvi tərkibi. Təbii karbohidrogen qazlarının ümumi kimyəvi düsturu C_nH_2n+2 kimi ifadə olunur. Qazların əsas komponenti metandır (CH₄). Təbii
qazlarda onun miqdarı bəzən 98%-ə çatır. Qazların tərkibinə metanla birlikdə digər ağır karbohidrogen qazları da daxildir. Bundan əlavə, qazların tərkibində N, CO₂ , H₂S, He və Ar kimi komponentlər də iştirak edir.
Təbii qazlar aşağıdakı qruplara bölünür:

1. 
   qaz yataqlarının qazları – tərkibində ağır karbohidrogenlər olmur və onlar “quru qazlar” adlanır.
   
2. 
   səmt qazları – neftlə bərabər çıxarılan qazlardır. Onlar neftdə həll olmuş vəziyyətdə, yaxud neft yataqlarının tağ hissəsində sərbəst formada toplanırlar. Bu qazların tərkibində təmiz qaz, propan-butan fraksiyaları iştirak edir.
   
3. 
   qaz-kondensat yataqlarının qazları – tərkibi quru qaz və maye karbohidrogen (kondensat) qarışığından ibarətdir. Karbohidrogenlərin miqdarından asılı olaraq lay qazları benzinli, liqroinli, kerosinli və bəzən daha ağır fraksiyalara ayrılır.
   

Qazların fiziki xüsusiyyətləri
Qazın sıxlığı (ρ_q) aşağıdakı kimi hesablanır:
ρ_q =M/V_m = M/24,05 burada, V_m standart şəraitdə 1 mol qazın həcmidir.
Ümumiyyətlə, qazların sıxlığı (ρ_q) - 0,73-1,0 kq/m³ hüdudlarında dəyişir.
Qazların sıxlığı təzyiq və temperaturdan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Bəzi hallarda havaya görə qazın nisbi sıxlığından istifadə olunur, yəni eyni temperatur və təzyiq şəraitində götürülmüş qazın sıxlığının havanın sıxlığına nisbəti qəbul olunur:
ρ_q.h = ρ_q /ρ_h
əgər ρ_q və ρ_h standart şəraitdə müəyyən olunursa, onda ρ_h =1,293 kq/m³ və ρ_q.h=ρ_q /1,293 (M.M. Ivanova və b., 1985).
Qazın hərəkətini təsvir edən qaz parametrləri arasındakı analitik asılılıq hal tənliyi adlanır. Təbii qazların bir çox fiziki xüsusiyyətlərini müəyyən etmək üçün onların hal tənliklərindən istifadə olunur. Bu parametrlərə təzyiq, həcm və temperatur daxildir.
Yüksək təzyiq və temperatur şəraitində ideal qazların halı Mendeleyev– Klapeyron tənliyi ilə müəyyən olunur:
pV_i =NRT
burada, p – təzyiq, V_i – ideal qazın həcmi, N – qazın miqdarı, kmol, R – universal qaz sabiti, T- temperaturdur.
Molekullar arası qarşılıqlı əlaqə qüvvələrinin gücünə ideal qaz deyilir. Real karbohidrogen qazları ideal qaz qanunlarına tabe olmur. Odur ki, real qazlar üçün Mendeleyev–Klapeyron tənliyi aşağıdakı formada yazılır:
pV=ZNRT
burada, Z – real qazların sıxılma əmsalıdır.
Real qazların sıxılma əmsalı (Z) eyni termobarik şəraitlərdə (yəni eyni təzyiq və temperaturda) real qazların həcminin (V) ideal qazların həcminə (V_i) nisbətinə bərabərdir:
Z=V/ V_i
Qazların sıxılma əmsalının qiyməti laydan götürülmüş qaz nümunələri əsasında laboratoriyada müəyyən olunur. Belə tədqiqatlar olmadıqda isə sıxılma əmsalının qiyməti Braun qrafikinə əsasən tapılır. Qrafikdən istifadə etmək üçün gətirilmiş psevdoböhran təzyiq və psevdoböhran temperaturu bilmək lazımdır.
Kondensat
Təzyiqin azalması nəticəsində qazdan ayrılan karbohidrogenlərin maye fazasına kondensat deyilir. Lay şəraitində kondensat, adətən, bütünlükdə qazda həll olmuş halda olur. Qaz-kondensat yataqlarının vacib xüsusiyyətlərindən biri də kondensat-qaz amilidir ki, bu da 1 m³ qaza düşən 1 sm³ kondensatın miqdarını göstərir.
Təcrübədə qaz-kondensat amilindən də istifadə olunur ki, bu da 1 m³ qazdan 1m³ kondensatın çıxarılmasının miqdarını göstərir. Qaz-kondensat amilinin qiyməti müxtəlif yataqlar üçün 1500-dən 25000 m³/m³ hüdudlarında dəyişir.
Sabit kondensat pentan və daha yüksək (C₅ və ondan yuxarı) maye karbohidrogenlərdən təşkil olunmuşdur. Onu xam kondensatdan qazsızlaşdırma yolu ilə alırlar. Kondensat komponentlərinin qaynama temperaturu əsasən 40-
200⁰C hüdudundadır. Onun molekul kütləsi 90-160-dır. Standart şəraitdə sabit kondensatın sıxlığı 0,60-0,82 q/sm³ hüdudlarında dəyişir.
Kondensatın miqdarına görə qaz-kondensat yataqları - zəif (150 sm³/m³ qədər), orta (150-300 sm³/m³ ), yüksək (300-600 sm³/m³ ) və çox yüksək (600 sm³/m³ -dan çox) növlərə bölünür.
Qaz-kondensat yataqlarının ümumi səciyyəsində kondensasiyanın başlanğıc təzyiqinin müəyyən olunmasının çox böyük əhəmiyyəti vardır. Əgər qaz- kondensat yataqlarının işlənilməsi zamanı onların lay təzyiqinin saxlanılması üsulları tətbiq olunmursa, o halda bir müddət keçdikdən sonra, lay təzyiqi başlanğıc kondensasiya təzyiqindən az qiymətinə çatır. Onda layda kondensatın ayrılması başlayır ki, buna da retroqrad hadisəsi deyilir. Bu o deməkdir ki, qazlardan maye fraksiyasının ayrılması bilavasitə quyu gövdəsində deyil, layda baş verir və nəticədə kondensatın süxur məsamələrində hopmasına gətirir. Belə təzahürlər əslində bu kondensatın dönməz itkisinə səbəb olur. Qaz-kondensat yataqlarının işlənilməsində retroqrad hadisəsinə qarşı tədbirlər planı əsaslandırılır ki, bu da həmin yatağın lay təzyiqinin düşmə tempinin azalmasına gətirməlidir. Bu tədbirlər sırasında ən əlverişlisi yataqdan hasil edilən qazın yenidən laya vurulmasıdır. Qeyd olunan tədbirə sayklinq prosesi deyilir.
Lay suları
Neft və qaz yataqlarında neftlə birlikdə su yığımları da mövcuddur. Belə sulara ayrı-ayrı laylarda və yaxud neftli-qazlı layların tərkibində rast gəlinir. Buna görə də hər hansı bir neft yatağının səmərəli işlənilməsini təmin etmək üçün, həmin yatağın ayrı-ayrı laylarındakı suların xüsusiyyətlərini bilmək lazımdır.
Neft yataqlarında sular, tutduqları vəziyyətə görə lay sularına və kənar sulara ayrılır.
Lay sularına neftli horizontlarda neftlə birlikdə rast gəlinir. Onlar kontur və yaxud yan, daban, aralıq və texniki sulara (laya süni olaraq vurulmuş) bölünür.
Kontur və yaxud yan suları layın aşağı hissəsində yerləşir və lay işlənildikcə onun yuxarı hissələrinə tərəf (strukturun tağına doğru) hərəkət edərək nefti quyunun dibinə sıxışdırır.
Neftin (qazın) su ilə birləşmə səthinə su-neft (qaz-su) kontaktı deyilir.
Neftin (qazın) su ilə təmasının daxili hüdudu sululuq konturu adlanır. Layın yatım istiqaməti üzrə həmin konturdan aşağıda neft və su, qalxma istiqaməti üzrə isə ancaq neft yatır.
Neftlə (qazla) suyun xarici hüduduna neftlilik (qazlılıq) konturu deyilir. Həmin konturdan yatım istiqaməti üzrə aşağıda su yatır. Bu iki kontakt arasındakı zolaq su-neft (qaz-su) kontaktı zona və ya konturətrafı zonası adlanır. Bu zonada yerləşən quyular, adətən, su ilə birlikdə neft (qaz) verib, tezliklə sulaşır.
Kontur sulardan fərqli olaraq daban suları layın bütün sahəsi boyu yerləşir.
Buna görə də, layın hər yerində neft və ya qazdan aşağıda bu sulara rast gəlinir.
Əsas neftli (qazlı) horizontun kiçik təbəqələrindəki sular aralıq sular adlanır.
Bu təbəqələr ya xalis sulu, ya da böyük olmayan neftlilik konturuna malik olur.
Son illər neft, qaz və qaz-kondensat yataqlarında kondensasiya suları adlanan az minerallaşmış suların mövcudluğu da müəyyən edilmişdir. Sular buxar halında bəzən kollektorların məsamələrini doldurur, bəzən isə sıxılmış karbohidrogen qazlarında həll olmuş halda rast gəlinir. İstismar zamanı lay təzyiqi azaldığından, bu sular maye fazasına keçərək qismən kollektorların məsamələrini doldurur, bəzi hallarda isə qaz-kondensat ilə birlikdə hasil edilir. Qaz-kondensat ehtiyatları hesablanarkən belə sular nəzərə alınmalıdır, çünki onlar qaz-kondensat yataqlarında rast gələn flüidin müəyyən hissəsini təşkil edə bilər.
Neftli-qazlı horizontlara görə yad olan sular – kənar sular adlanır. Kənar sular üst, alt və qarışıq sulardan ibarət olur. Neftli laydan yuxarıda yerləşən sular – üst sular, aşağıda yerləşən sular isə alt sular adlanır. Tektonik pozulmalar vasitəsi ilə neftli laya daxil olan sulara tektonik sular deyilir. Bir neçə neftli horizontun suları bir quyuya daxil olarsa, onlara qarışıq sular deyilir. Qarışıq sular çox hallarda boruarxası boşluqda istismar olunan layın suları ilə kənar suların qarışması nəticəsində yaranır.