Ön söz 5 GiriĢ

Geoloji müxtəlifliyin regional tədqiqi

Regional sahələrdə yerləşən strukturların geoloji quruluşu eyni dərəcədə öyrənilmir: bəzi strukturlarda kəsilişlər kifayət qədər geoloji-geofiziki üsullarla ətraflı tədqiq olunmuşsa, digərlərində isə belə tədqiqatlar az aparılmış və ya tamamilə aparılmamışdır. Belə hallarda hövzəyə xas olan ümumi geoloji qanunauyğunluqlara istinad edərək parametrlərin müxtəliflik dərəcələrini həmin strukturlar üçün proqnozlaşdırmaq olar.
Qeyd olunanları Fatmayı-Bahar antiklinal xətti hüdudlarında təsvir edək (şək.II.21).

Şəkil II.21. Fatmayı-Bahar antiklinal xətti üzrə struktur qalxımların yerləşmə sxemi

Bu antiklinal xətt şimal-qərb, cənub-şərq istiqamətində Abşeron yarımadasını kəsərək dəniz akvatoriyasına uzanır. Burada Balaxanı-Sabunçu- Ramana, Suraxanı, Qaraçuxur və s. yataqlar geoloji cəhətdən ətraflı öyrənilmişsə də, qalxımları bir-birindən ayıran yəhərvari sahələrdə və yeni açılmış strukturlarda belə tədqiqatlar çox az aparılmışdır. Burada çatışmamazlığın aradan qaldırılması isə regional tədqiqatların aparılmasında istifadə edilə bilər. Qeyd edilənləri

antiklinal struktur xətdə qırməki üstü qumlu (QÜQ) lay dəstəsinin timsalında baxaq.
Bu lay dəstənin ümumi qalınlığının sahəvi paylanmasında qeyri-səlislik qeyd olunur. Burada şimal-qərbdən cənub-şərq istiqamətində bu parametrin qiyməti 35-45 m-dən 60-65 m-ə qədər artır. Bütün antiklinal xətt üçün QÜQ lay dəstəsinin həqiqi qalınlığının paylanma xəritəsini qurmaq üçün burada yerləşən strukturlarda qazılmış quyuların 88-nin məlumatlarından istifadə edilmişdir. Məsələnin həlli trend analizinin istifadəsi ilə həyata keçirilmişdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, trend xəritələrinin etibarlılığı onun tənliyinin dərəcəsindən asılıdır (trend tənliyinin dərəcəsinin artımı ilə onun dəqiqliyi də artır).
Trendin 1-ci dərəcəli tənliyi belə olmuşdur: y₁=82,3+0,15x₁- 1,63x₂
Bu tənliyə görə qurulmuş xəritənin dəqiqlik dərəcəsi aşağıdır: ά₁=56,7%. Odur ki, lay dəstəsinin qalınlığının yalnız ümumi dəyişmə tendensiyasını göstərir (şək. II.22.).
Trendin 2-ci dərəcəli tənliyi aşağıda verilmişdir:
y₂=108,47 - 4,88 x₁- 3,56 x₂ – 0,25 x₁² + 0,32 x₁ x₂ + 0,02 x₂²
Bu tənliyə əsasən qurulmuş xəritə şəkil II.22-də verilmişdir. Bu xəritənin də dəqiqliyi kifayət qədər yüksək deyil (ά₂=59,7%).
Trendin 3-cü dərəcəli tənliyi aşağıdakı kimidir:
y₃=213,99 - 57,98 x₁- 10,28 x₂ + 3,44 x₁² + 5,06 x₁ x₂ - 0,06 x₂² +
+0,29 x₁³ – 0,29 x₁² x₂ – 0,08 x₁ x₂² + 0,007 x₂³
Bu tənliyə istinadən tərtib olunmuş xəritə II.22-də verilmişdir.
Qeyd edək ki, bu xəritə əvvəlki xəritələrdən fərqli olaraq qalınlığın dəyişmə xarakterini daha etibarli əks etdirir, belə ki onun dəqiqlik dərəcəsi ά₃=76,8% çatır.

4. 
   cü dərəcəli tənliyin əsasında müvafiq trend xəritəsi qurulmuşdur ki, bunun da dəqiqliyi 84,3% təşkil etmişdir (şək.II.22).
   

y₄=262,74 - 91,52 x₁ - 18,56 x₂ + 12,75 x₁² + 8,47 x₁ x₂ + 0,52 x₂² -
-0,75 x₁³ – 1,02 x₁² x₂ – 0,15 x₁ x₂² - 0,01 x₂³ + 0,05 x₁⁴ +
+0,07 x₁³ x₂ +0,02 x₁² x₂² – 0,001 x₁ x₂³ +0,0004 x₂⁴

Şəkil II.22. Fatmayı-Bahar antiklinal xətti üzrə qırməki üstü qumlu lay dəstəsinin həqiqi qalınlığının trend xəritələri

Qeyd etmək lazımdır ki, trend tənliklərinin dərəcələrinin sonrakı artırılmaları (5, 6 və s.) xəritələrin dəqiqliyinin çox cüzi artımına gətirdiyinə görə 4-cü dərəcəli trend xəritəsi baxılan məsələ üçün ən optimal hesab edilir. Bu xəritədə QÜQ lay dəstəsinin qalınlığının Fatmayı-Bahar antiklinal xəttində dəyişmə xarakteri əks etdirildiyindən təcrübi işlərdə istifadə edilə bilər.
Beləliklə, geoloji müxtəlifliyin region miqyasında öyrənilməsində trend analizinin tətbiqi müsbət nəticələr vermişdir. Bu üsul lay parametrlərinin sahəvi paylanmasının öyrənilməsində etibarlı nəticələr almağa imkan verir (B.Ə.Bağırov, 1981).