O’qituvchining innovatsion qobiliyatlari Pedagogning kommunikativ kobiliyatlari

Pedagogning kommunikativ kobiliyatlari
Pedagogning talabalar bilan muomalasi muvaffaqiyatli bulishi kup jihatdan unda pedagogik qobiliyatni mavjudligiga, mahoratiga bog’liq buladi. Psixologiyada pedagogik qobiliyatlar deganda insonning muayyan psixologik hususiyatlarini tushunish qabul qilingan. Bu hususiyatlar uning o’qituvchi vazifasida talabalarni xisoblanadi. Ma’lumki, shaxsining u yoki bu qobiliyatlarini hosil qiluvchi xislatlar va hususiyatlar orasida bir xillari etakchi rol uynasa, boshqalari yordamchi rol uynaydi.
Birinchi navbatda pertsentiv ya’ni idrok qilish sohasida taalluqli bulgan hususiyatlar (ulardan eng muhimrog’i kuzatuvchanlikdir) etakchi rol uynaydi, pedagogga talabaning psixologiyasining, uning psixik xolatini uxshash tarzida idrok etish, muayyan holda umuman sinif kollektivining ahvoliga tugri baho berish imkonini beradi. Pedagog shaxsining uzaro fikr almashuv bilan bog’liq hususiyatlari tarkibiy qismi sifatida empatiya, ya’ni talabalarning psixik holatini tushunishga va ularga achinishga tayyorgarlikni hisoblash mumkin. Buning zarur sharti talabalarga bolgan muxabbatdur. Nihoyat, Pedagog shaxsining uzaro fikir almashuv bilan bog’liq hususiyatlarining uchinchi tarkibiy qismi deb ichtimoiy uzaro xarakatda bulgan yuksak rivojlangan ehtiyojni hisoblash mumkin u bilimlarni boshqalarga berishga talabalar bilan muomala jamoasini tashkil etish istagida namoyon buladi. Tashkil etish qobiliyati ham pedogagik qobiliyatlarning tarkibiy qismidir. U barcha talabalarning har xil faoliyat turlariga jalb qilinishida, jamoaning xar bir talabaga tasir ko’rsatish quroliga aylanishida, har bir talabaga faoliyat, vaziyatni ta’minlab berishda namoyon buladi. pedagogda ijtimoiy uzaro xarakatda bulgan, unda mavjud bulgan pedagogik nazokat maydonga chiqadi. Endi pedogagik qobiliyatlar strukturasiga kiradigan yordamchi hislatlar va hususiyatlardan ayrimlarini kurib chiqamiz.
Bu, avvalo, aql-idrokning muayyan xislatlari: hozirjavoblik, tanqid kuzi bilan qarash, sobitqadamlik va boshqa bir qator hislatlardir. Pedagogning nutqi: notiqlik qobiliyatlarini mavjudligi, suz boyligi va xokazolar ham muhim rol’ uynaydi. Tabiatda bir qadar artistlik hususiyatiga ega bulish (hayol, fantaziya ishlata bilish) ham talabalar bilan muomalada muvaffaqiyatga erishishda muayyan rol’ uynaydi. Pedagogik qobiliyatlar faqat pedagogik faoliyat samarali bulishining shartigina emas, balki kup jihatdan Pedagogning muvaffaqiyatli ishlashining natijasi hamdir. Shu munosabat bilan Pedagogning uzida pedagogik qobiliyatlarning aniq maqsadini kuzlab tarkib topish va rivojlanishi kata rol’ uynaydi. Tajriba va maxsus tadqiqotlar buning batamom haqiqiy narsa ekanligini ko’rsatmoqda.
Masalan shaxs pertseptiv hususiyatlarining eng muhim elementi bulgan kuzatuvchanlik Pedagogning pedagogik tajriba hosil qilish jarayonida ham, uning maxsus kuch-g’ayrati natidasida ham rivojlanadi, takomillashadi. Pedagoguzining ijtimoiy-psixologik kuzatuvchanligini, ya’ni talabalarda turli xarakter hususiyatlari, mayllarini payqab olish qobiliyatinigina emas, shu bilan birga ularning paydo bulish vaziyatiga muvofiq baho berish mahoratini rivojlantirishga qodirdir. Pedagog uz talabalarini, ular muhitidagi uzaro munosabatlarini, uzining ular bilan uzaro munosabatlarini hozirgi daqiqada qanday bulmasin, xudi shunday idrok eti shva kurish mahoratini doimo takomillashtirib borishi lozim.
Bu esa osongina qulga kiritilmaydi. Gap shundaki, pedagogning idrok etishi har qanday kuzatuvchining idrok etishiga uxshaydi, chunki pedagog hamisha talabalarga nisbatan tashqi vaziyatda turadi, ma’lum darajada ulardan, ular faoliyatidan (uning tashkilotchisi bulsa ham ) uzoqlashgan buladi. Shu sababli, pedagog uzi kurayotgan narsalarga uzining ijtimoiy rivojlanish jarayonida idrok qilgan normativ mulohazalarini ongli va ongsiz ravishda qolishi mumkinki, pedagog uchun yangi bulgan hodisalar uning uzida mavjud bulgan normalar va tasavvurlar asosida an’anaviy tarzda talqin etilishi mumkin. Bundan tashqari, pedagogning muayyan masalaga javob izlashga intilishi unda ahamiyatli biror faktni utkazib yubormaslik uchun qulay yunalish hosil qiladi. Agar Pedagog talabaning hatti-harakatlarini faqat tug’ri idrok etib, baho bersa, ularni vujudga keltirgan sabablarni chuqur kura olsagina, shu bilan birga uzida sabot, uzini tuta bilish, sabr-toqat, sezgirlik kabi fe’l-atvor hususiyatlarini rivojlantira olsagina yuqoridagi vazifaga erishish mumkin. Pedagogning uz talabalarini: ularning fe’l-atvori, tengdoshlari va attalar bilan munosabatlarini turli voqealarga, muammolarga va xokazolarga munosabatlarini doimo urganib va bilib borishga intilishi muhimdir. Pedagog talabalarni qanchalik bilib olsa, unda talabalar bilan munosabatda xushmuomala bulish imkoniyatlari shu qadar kuproq buladi. Lekin Pedagog uz talabalari bilan yaqinroq bulishga harakat qilar ekan, ba’zan tegishli daqiqalarda uzi eshitmasligi lozim bulgan narsalarni eshitmasdan utib ketishi lozim. Bunga sabab eshitish odobsizlik bulishi mumkinligi yoki vaziyat noaniq bulib turganda, eshitish darxol aniqlik kiritish zarurligini taqozo qilishidir. Talabalar bilan uz muomalasini baqiriq vam ayda-chuyda narsalarga aralashishga aylantirib yubormaslik uchun kundalik ishlarda nimanidir sezmay qolishni urgatish muhimdir.
Nihoyat ba’zan biror narsani tushunmay qolish ham foydadan buladi. Bularning hammasi pedagoglarning talabalar bilan buladigan kichik ixtiloflariga barxam beradi, unga talabalar bilan buladigan kelishmovchiliklarga tegishli darajada odob bilan aralashuvga yordam beradi. V.A. Suxamlinskiy ta’kidlab utganidek, pedagog talabalar, ayniqsa, katta yoshdagi talabalar urtasidagi ziddiyatlarga juda ehtiyotkorlik bilan aralashuvi lozim. U shuningdek, ziddiyatlarning shunday sohasi borki, unda pedagogning aralashuvi nihoyatda cheklangan bulishi, hamma kelishmovchiliklar va ziddiyatlar ham kollektivda muhokama qilish ob’ekti buomasligi mumkin va lozim deb hisoblangan edi.
Pedagogning talabalar bilan muomalasi jarayonida ikki xil xissiy (ematsional) xolat vujudga kelishi mumkin. Pedagogning ijobiy xissiyotlari asosida uzaro xamkorlikni tashkil etish kobiliyati xakikiy samara beradi.
Pedagog talabalarga biror bir narsani urgata olishi uchun ular bilan munosabatga kirishishi shart. Munosabat - odamlar urtasida birgalikdagi faoliyat extiyojlardan kelib chikadi. Munosabat kishilar urtasida faoliyat davomida axborot ayriboshlashni uz ichiga oladi.
Munosabatning ikkinchi jihati mulokatga kirishuvchilarning uzaro birgalikdagi xarakati nutk jarayonida fakat so’zlar bilan emas, balki xatti-xarakatlar bilan xam ayriboshlanadi. Uchinchi jihati munosabatga kirishuvchilarning bir-birlarini idrok eta olishlarini takazo kilishdir. Shunday kilib, yagona munosabat jarayonida shartli ravishda kommunikativ (axborot utkazish), interfaol (uzaro birgalikda idrok etish) jihatlarini aloxida ko’rsatish mumkin.
Kishi birgalikda faoliyat ko’rsatayotganda zaruriyatga kura, boshka odamlar bilan birlashishi, ular bilan muomalaga kirishishi, ya’ni aloka urnatishi uzaro xamjihatlikka erishishi kerakli axborot olishi va javob tarikasida axborot berishi lozim. Munosabat talabalarning uzaro birgalikda xarakat kilishi va faoliyat ko’rsatishi jarayonida ularni birlashtiradigan vosita tildan iborat ekanligini bildiradi.
Turli xil tillarda so’zlashadigan kishilar bir-birlari bilan murosa kila olmaydilar. Bu esa birgalikdagi xarakatning amalga oshirilishini amri maxol kilib kuyadi. Kullaniladigan belgilar (so’zlar, imo- ishoralar va x.k) zamirida munosabatda ishtirok etayotgan shaxslarga tanish bulgan takdirdagina axborot ayriboshlash mumkin buladi.
Suz belgilari tizimi xaet kechirish ijtimoiy - tarixiy tajribani uzlashtirish va utkazish vositasi sifatidagi tilni toptiradi. Kullarida biror bir mexnat kurolini ushlab, kuzlari esa ushbu narsalarga karab turgan vaktda, bir-birlari bilan munosabatga kirishish uchun aniq tovushlardan foydalanish kishilarga ayniksa moyillik turdiradi. Til yordamida munosabatga kirishish tufayli borlikning aloxida bir kishining miyasidagi in’ikosi boshka odamlarning miyasida aks etayotgani bilan doimiy ravishda tuldirilib turadi - uy fikrlarni ayriboshlab axborot berish ruy beradi. So’zlar muayyan bir moxiyatga ega, ya’ni ashyoviy olamga allakanday tarzda tegishli buladi. Pedagog u yoki- bu suzni ishlatganda anglashilmovchilikka yul kuymasligi kerak. Moxiyatlar tizimi kishining butun xayoti davomida rivojlanib va boyib boradi. Uni shakllantirish urta ta’limning xam oliy ta’limning xam markaziy bugini xisoblanadi. Nutk bu ogzaki kommunikatsiya, ya’ni til yordamida munosabat kilish jarayoni demakdir. Ijtimoiy tajriba biror bir moxiyatni anglatadigan so’zlar ogzaki kommunikatsiya vositasi xisoblanadi. So’zlar eshittirib, yo ovoz chikarmasdan aytilishi, yozib kuyilishi yoki kar, sokov kishilarda biror bir moxiyatga ega bulgan imo - ishoralar bilan almashtirilishi mumkin. Odamlar urtasidagi munosabatni telegraf orkali axborot berishga uxshatish mumkin emas. Odamlar munosabatiga aloka borlovchilarning xis-xayajoni xam konuniy ravishda jalb etilgan buladi. Kommunikatsiyaning mazmuni munosabatga kirishganlarga taallukli bulib, nutkiy fikr muloxazalar bilan kushilgan xolda tarkib topadi. Nutksiz kommunikatsiya vositalariga kul bermok va yuz xarakatlari imo - ishora, oxang, pauza, turk tarovat, kulgu, kuz yoshi kilish va shu kabilar kiradi. Bular orzaki kommunikatsiya vositalari so’zlarni tuldiruvchi va kuchaytiruvchi, ba’zan esa urnini bosuvchi belgilar tizimini xosil kiladi.
Urtogining boshiga tushgan kulfatdan xabar topib unga xamdardlik bildirayotgan suxbatdoshi nutksiz kommunikatsiya belgilarini ishlatadi: yuzlarini gamgin tutadi, past oxangda kullarini yuziga yo peshonasiga kuygan va boshini changallangan xolda chukur xursinib gapiradi va x.k. Nutksiz kommunikatsiyani amalga oshirish uchun turli xil yosh gruppalarda turlicha vositalar tanlanadi. Masalan: yoshlar yigidan kupincha katta yoshdagilarga ta’sir kilish va ularga uz istaklarini xamda kayfiyatini etkazish vositasi sifatida foydalanadilar. Nutksiz kommunikatsiyada kullaniladigan vositalarning axborotni suz bilan etkazish maksadlarida va mazmuniga muvofikligi munosabat madaniyatning tarkibii kismlaridan xisoblanadi.
Pedagog bitta suzning uzini talabaga goxo buyruk , goxo iltimos, goxo nasixat va x.k ma’no baxsh etgan xolda turli oxangda talaffuz eta bilish kerak. Nutksiz kommunikatsiya imo-ishora, pantomimika, nutkning oxangdagi rangbaranglik xam rivojlana boradi. Kommunikatsiya jarayonida teskari alokalar shakllanadi, ya’ni talaba xam suxbatining yuzlaridagi ifodani ukishga (nutkning), uning oxangida ma’kullash yoki ma’kullamaslik alomatini paykashga, katta yoshdagi kishining so’zlariga ilova buladigan va kuchaytiradigan kul - barmoklar va yuz xarakatining ma’nosi tushunishni urganadi.