O’qituvchining innovatsion qobiliyatlari Pedagogning kommunikativ kobiliyatlari

O’qituvchining innovatsion qobiliyatlari
Qobiliyat hamma insonlarda mavjud bo’lib, bir tekisda bo’lmay, biri yuqori, biri o’rta va biri quyi darajadan iboratdir. Faqat aqli zaif insonlarda qobiliyatni uchrata olmaymiz. Muvafaqqiyatli ishlash uchun har bir pedagog pedagogik mahoratga ega bo’lishi zarur. Pedagogik mahorat egasi oz mexnat sarf qilib, katta natijaga erishadi. Qobiliyat faoliyat jarayonida paydo bo’ladi va rivojlanadi, qobiliyatni rivojlantirish uchun esa layoqat, zexn, iste’dod ya’ni inson nerv tizimida anatomo-fiziologik hususiyat ham bo’lishi zarur. Pedagogning ba’zi psixik protsesslari unda shaxsga xos sifatlarining shunday kompleksini tashkil qiladiki, buni pedagogik qobiliyat deb atash mumkin. Bu qobiliyatlarni ayrim psixik hususiyatlardan iborat qilib qo’yish mumkin emas. Ta’lim-tarbiya ishlarining muvafaqqiyatli bo’lishini pedagog shaxsiga xos bo’lgan bir qancha sifatlar, shu jumladan, uning irodasi, hissiyotlari, xarakteriga xos bo’lgan bir qancha hususiyatlarini ham ta’minlab beradi. K.D.Ushinskiy «Faqat shaxsgina shaxsning rivojlanishiga va tarkib topishiga ta’sir qilishi mumkin, faqat xarakter ta’siri bilan xarakterni vujudga keltirish mumkin», - deb yozgan edi.


Qobiliyat – shaxsning muayyan faoliyat yuzasidan layoqati va uning ishini muvafaqqiyatli bajarishdagi sub’ektiv shart-sharoitini ifodalovchi individual psixik hususiyatlardir.
Falsafa tarixida qobiliyat uzoq davrgacha «o’zgarmas irsiyat», nasldan-naslga o’tuvchi alohida kuch sifatida talqin etilgan. Bunday qarashlar dastlab ingliz filosofii J.Lokk va frantsuzaterialistlari tomonidan tanqid qilingan. Qobiliyatni rivojlantiruvchi mumkin bo’lgan anatomik fiziologik hususiyatlar tug’ma bo’ladi.
Emnatiya - boshqa odamlarning psixik holatlarini tushunish va ularga hamdardlik qilish qobiliyatidir (birgalikda dardlashmoq).
Pertseptiv qobiliyat – idrok jarayonining asosiy tuzulishi birinchi bo’lib, bui drok ob’eklarini bilib olish va uni xotira obrazlari bilan solishtirishdan iboratdir.
YA’ni idrok etish bog’chadagi talabani oldiga kubiulari qo’yilgan rasmlari bilan qo’yib chiqadi. Odamlarni solishtirish obrazi.
Didaktik qobiliyat – talabalar bilan muloqot qilishda, Kasbiy pedagogikaning ta’lim qonuniyatini hamda metodlarini o’rgangan holda, kelishning ta’lim, bars olish qobiliyatidir va ibratli dars berish.
Konstrouktiv – pedagogning o’z ishini rejalashtira olishidir.
Kommunikativ qobiliyat – boshqa odamlar bilan bo’ladigan muloqotni yaxshilaydigan va birgalikdagi faoliyatda psixologik qovushuvganlikni ta’minlaydigan qobiliyatdir.
O’quvchi bilan o’zaro muloqotda bo’lish. Misol: Falon domla biz bilan samimiy munosabatda bo’ladi yoki bo’lmaydi.
Bilish qobiliyati – bilim egallash va uni o’zlashtirishni ta’minlaydi.
Anglash(tushunish) qobiliyati – ayrim harakatlarni odam qiladi, anglanmagan harakat, odam ongli harakat qiladi.
Ko’p sonli pedagog, tarbiyachi, maktab direktorii, ilmiy mudiri va internat xodimlaridan qobiliyat haqida: «Shaxsning qaysi sifatlarini siz pedagogik qobiliyat deb hisoblaysiz?»-deb berilgan savolga 82 ta yozma javob olingan.
Sifatlarni quyida keltiramiz:
1. O’z ishiga muhabbat, talabalar bilan ishlashga qiziqish.
2. YUqori madaniyatli katta audirovanie ishlata olish.
3. O’tiladigan darsga qobiliyat, uni yaxshi bilish, unga qiziqish.
4. Pedagogik takt (go’zallik)ka ega bo’lish.
5. Mehnatga qobiliyatli, mehnatsevarlik.
6. Talabalar jamoasiga kirishib ketish qobiliyati.
7. Talabalarga muhabbat.
8. Harakatchan (energiyalik).
9. Mehnatga ijodiy yondashish.
10. Tashkilotchilik qobiliyatlari.
11. Javobgarlikni his qilish.
12. Tarbiya bilimlarining butunligi.
Kobiliyatning psixologik - pedagogik xarakteristikasi. Kobiliyat - odamning shunday psixologik hususiyatlaridirki, bilim, malaka orttirish shu hususiyatlarga borlik buladi.
Odamning kobiliyatlari bilim va kunikmalarni egallashda muxim xisoblanadi. Bu bilim va kunikmalar egallandimi yoki yukmi – bularning xammasi, juda kup sharoitlarga boglikdir.
Kobiliyat tarakkiy etmay, sunib ketishi xam mumkin. Talabada xali
zarur kunikma va malakalar tizimi xamda mustakil bilimlar va tarkib topgan ish uslublari yukligiga asoslanab, jiddyy tekshirmay shoshilinch ravishda unda kobiliyatlar yuk deb hulosa chikarish pedagogning jiddiy xatosi buladi. Kobiliyatlar bilim, malakalar, kunikmalarda kurinmaydi, balki ularni egallash dinamikasida namoen buladi, ya’ni boshkacha aytganda mazkur faoliyat uchun muxim bulgan bilim va kunikmalarni uzlashtirish jarayoni turli sharoitlarda kanchalik tez, chukur, engil va mustaxkam amalga oshirishingizda namoen buladi. Demak, kobiliyat shaxsning faoliyatini muvaffakiyatli amalga oshirish sharti xisoblangan va bilim, kunikma xamda malakalarni egallash dinamikasida yuzaga chikadigan farklarda namoen buladigan indiviudal -psixologik hususiyatdir. Agar shaxsning ma’lum sifatlari yigindisi odamning pedagogik jihatdan asoslab berilgan vakt oraligida egallagan faoliyati talablariga javob bersa, bu narsa bizga, unda mazkur faoliyatga nisbatan kobiliyati bor deb hulosa chikarishga asos buladi.
Kobiliyatlar tarakkiyotning yuksak boskichiga iste’dod deb ataladi.
Iste’dod deb odamga qandaydir murakkab mexnat faoliyatini muvaffakiyatli mustakil va original tarzda bajarish imkonini beradigan kobiliyatlar uyushmasiga aytiladi. Iste’dod maxoratning dastlabki sharti bulib, lekin maxoratning uzidan ancha uzokdir. Moxir usta bulmok uchun juda kup ishlash kerak. Iste’dod mexnatdan ozod kilmaydi, katta ijodiy va zur mexnatni takazo kiladi. Iste’dodli kishilar shubxasiz mexnat orkali olamga mashxur bulgan maxorat darajasiga erishganlar .
Pedagogik kobiliyatning asosiy turlari. Pedagogik faoliyatning
samarali bulishi, pedagogik maxoratga erishish uchun pedagogda kuyidagi
kobiliyat turlari mavjud bulmogi va tarbiyalab etishtirilmogi lozim. Bilim kobiliyati, tushuntira olish kobiliyati, nutk kobiliyati, tashkilotchilik kobiliyati, obru orttira olish kobiliyati. dikkatni taksimlay olish kobiliyati. Bu pedagogik kobiliyatlar shaxsning axlokiy tomonini xam emotsional - irodaviy tomonini xam xarakterlab beradi. Bu sifatlarning xammasi bir-biri bilan uzaro boglangan bulib, bir-biriga ta’sir etadi va bir butunlikni xosil kiladi.
1. Bilish kobiliyati - fanni tegishli soxalariga oid (matematika, adabiyot, tarix) kobiliyatidir. Bunday kobiliyatga ega bulgan pedagog fanni O’quv kursi xajmidagina emas, balki ancha keng va chukurrok biladi, uz fani soxasidagi kashfiyotlarni xamisha kuzatib boradi.
2. Tushuntira olish kobiliyati - pedagogning O’quv materialini talabalarga tushunarli kilib bayon etish, talabalarda mustakil ravishda faol fikrlashga kiziktirishdir. Pedagog zarur xollarda O’quv materialini uzgartira olish, kiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli kilib talabalarga etkaza olish darkor. Pedagog talabani mustakil fikrlashini ragbatlantira oladi.
Kobiliyatli pedagog talabalarning bilim va kamolat darajasini xisobga oladi, ularning nimani bilishlari va xali nimani bilmasliklarini, nimani unutib kuyganliklarini tasavvur etadi.
Bunday pedagoglar talabalarni emas, balki uzlarini nazarda tutadilar. Kobiliyatni, tajribali pedagog uzini talabaning urniga kuya oladi. Uning kattalarga aniq va tushunarli bergan ma’lumoti, talabalarga tushunarsiz va mavxum bir narsa bulishi mumkin. Shuning uchun u bayon etishni xarakter va shaklini aloxida uylab chikadi, xamda rejalashtiradi.
Kobiliyatli pedagog materialni bayon etish jarayonida turli talabalarning kanday uzlashtirayotganlarini kator belgilar asosida tugri aniqlab oladi. Va zarurat tugilgan xollarda bayon kilish usulini uzgartiradi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmaguncha ish boshlamaydi.
3.Kuzatuvchanlik kobiliyati - pedagogning, tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish kobiliyati. Talaba shaxsni va uning vaktinchalik ruxiy xolatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bogli^ bulgan psixologik kuzatuvchanlikdir. Kobiliyatli pedagog talabaning ichki va tashki xolatdagi juda arzimagan uzgarishlarni xam faxmlab oladi. Pedagog biror talabani xafa bulganini yoki dars tayyorlamaganini kuzidan biladi.
4. Nutk kobiliyati: - nutk yordamida shuningdek imo-ishora vositasida uz fikr va tuygularini aniq va ravshan ifodalash kobiliyatidir. Bu pedagoglik kasbi uchun juda muximdir.
Pedagogning nutki darsda xamisha talabalarga karatilgan buladi. Pedagog yangi mavzuni tushuntirayotgan, talabaning javobini taxlil kilayotgan, ma’kullayotgan yoki koralayotgan bulsa xam, uning nutki xamisha uzining ichki kuchi, ishonchi, uzi gapirayotgan narsa bilan kizikayotganligi bilinib turadi. Fikrlar ifodasi talabalar uchun aniq va sodda, tushunarli buladi. Pedagog uzundan uzok jumlalar, murakkab suz birikmalari, kiyin termin, iboralarni kullashdan kochadi. Urinli yumor, xazil, engilgina istexzo bilan yaxshi munosabatda buladi.
Pedagogni nutki aniq, jonli, obrazli, talaffuzi jihatdan erkin, ifodali, xis-xayajonli bulib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuksonlar uchramasligi lozim. Ayrimlar tez, ayrimlar sekin gapirishga moyil buladilar. Talabalarning uzlashtirishlari uchun urtacha, jonli nutk yaxshi natija beradi.
5.Tashkilotchilik kobiliyati - talabalar jamoasini uyushtirishi, talabalar muxim vazifalarni xal etish ruxlantirishni, uz ishini tugri uyushganligini nazarda tutadi.
Uz ishini tugri rejalashtira olish va uni nazorat kila bilish nazarda tutiladi. Tajribali pedagoglarda vaktni xis ettirish, vaktni tugri aniqlay olish, belgilangan muddatda hususiyati xosil buladi.
6. Obru orttira olish kobiliyati - talabalarga bevosita ematsional -irodaviy ta’sir ko’rsatish va shu asosdagina emas, balki pedagogning fanni yaxshi bilishi, mexribonligi, nazokatliligi asosida xam kozoniladi. Shuningdek, talabalarga ta’lim - tarbiya berish ma’suliyatini xis etishga, uzini xak ekanligiga ishonishiga, bu ishonchni talabalarga etkaza olish kabilarga xam boglik. talabalar kupollik kilmaydigan, kurkitmaydigan tugri talab kuya oladigan pedagogni xurmat kiladilar.
7. Kommunikativ - tugri muomala kila olish, kobiliyatli talabalarga yakin bulish, ular bilan pedagogik nuktai nazardan juda samarali uzaro munosaoat urnata bilish pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi.
8. Kelajakni kura bilish kobiliyati - uz xarakatlarining okibatlarini oldindan kurishi, talabaning kelgusida kanday odam bulishi xakida tasavvur bilan boglik bulgan shaxsni tarbiyalab etishtirish oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus kobiliyat.
9. Dikkatni taksimlash kobiliyati - pedagog uchun dikkatni barcha hususiyatlarining xam xajmi, xam uning kuchini idora kilina olish xam ishga tarakkiyot etgan bulishi muximdir. Kobiliyatli, tajribali pedagog materialni bayon kilish mazmunini va uz fikrini dikkat 'bilan kuzatadi. Ayni vaktda barcha talabalarni uz dikkat e’tiboriga tortadi, tolikish, e’tiborsizlik, tushunish alomatlarini xushyorlik bilan kuzatib boradi.
10. Pedagogning iroda kobiliyati, maksadga erishish yulida turgan karama-karshiliklarni bartaraf kilish bilan boglik bulgan ongli xatti-xarakatlar irodaviy xarakatlar deb nomlanadi. Pedagogda irodaviy sifatlarning mustakillik, didaktik, kat’iylik, uzini tuta bilish kabi muxim tomonlari bulish kerak.