Oriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
VOLUME 2 | ISSUE 12
ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor
SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor
ASI Factor = 1.7
1244
w
www.oriens.uz
December
2022
masalalarini
ham tekshiradi; sintaksis esa so‘z birikmasida va gapda so‘zlarning
birikish yo‘llarini, gapning strukturasini, tiplarini, gap bo‘laklarini tekshiradi.
So‘zning o‘z formasini o‘zgartirishi odatda uning boshqa so‘z bilan
bog‘lanishini ko‘rsatadi. Masalan, uning daftari, maktabga bor. Yana bir misol:
kelishik affikslari morfologiyada so‘zning turli formalari sifatida o‘rganiladi,
sintaksisda esa bu kabi formalarning qo‘llanishi – so‘z birikmasi va gapdagi vazifasi
tekshiriladi, ular sintaktik munosabatning vositasi sifatida qaraladi. So‘zning har bir
konkret formasi butun sistemaning bir ko‘rinishidir. Har bir gapda ma’lum funksiyani
bajaruvchi so‘z har gal shu ayrim formaga ega bo‘ladi. So‘zlar turli formalarda o‘zaro
bog‘lanib, o‘z morfologik xususiyatlaridan tashqari, ma’lum sintaktik xususiyatlarga
ega bo‘ladi: tilning fikr bayon qilish sistemasida biror grammatik funksiyani bajaradi
(ega, kesim va boshqalar). Demak, morfologiyadagi so‘z
turkumlari nutqda gap
bo‘laklari vazifasini bajaradi. Bu narsa so‘z turkumlari bilan gap bo‘laklarining
bog‘lanishini ko’rsatib turadi.
Nutqda, gapda so‘zlar ma’lum grammatik qoidalar asosida bir-biri bilan
bog‘langan bo‘ladi. Masalan, uning qizi (gapirdi), yosh bola (yugurdi), sekin gapirdi.
Misollardagi har bir juft grammatik butunlikni hosil qilgan bo‘lib, yaxlit, biroq o‘z
ichida qismlarga bo‘linadigan tushunchani, bir butun tushunchani bildiradi. Bu
kompleksdagi – qo‘shilmadagi so‘zlarning aloqasi grammatik jihatdan shakllangadir.
Ikki yoki undan ortiq mustaqil so‘z
dan tuzilib, bir grammatik butunlik,
semantik yaxlitlik tashkil qilgan har bir kompleks so‘z birikmasi sanaladi. Nutqdagi
har qanday butunlik bir so‘z birikmasi bo‘lavermaydi, bu bog‘lanishning boshqacha
ko‘rinishlari ham bor.
Moslashuv. Bunda bog‘langan har ikki so‘z bir-biriga muvofiqlashib, tobe so‘z
shu aloqaga mos hokim so‘z formada keladi; ulardan birining o‘zgarishi bilan
boshqasi ham o‘zgarib, shunga mos formaga o‘tadi – o‘z
shakllanishini unga
barobarlashtiradi. Masalan, terimchining hikoyasi.
Qaratqich bilan qaralmish moslashuv yo‘li bilan bog‘lanadi; shaxs va sonda
moslashadi. Bunday tobelanishning asosiy xususiyati tobelanish bir qismning
boshqasini aniqlashga xizmat qildirishidir. Tobe so‘z bilan hokim so‘z
bir-biriga
moslashadi, harakat, belgi va predmetning qaysi predmetga tegishliligi ko‘rsatiladi.
Masalan, mening vatanim, gullarning guli, talabalarning o‘qishi.
Gullarning guli -
Nargis . Bunda guli (hokim) so‘z talaba bilan gullarning (tobe so‘z ) qaratqich
kelishik qo‘shimchalarini olib kelgan. Dutorimning torlari qo‘sh bulbuldek sayraydi
kabi. Moslashuv hodisasi so‘z birikmasining doirasi bilangina cheklanmaydi. Ega
va kesim moslashuv yo‘li bilan bog‘lanadi.