|
Oriental Renaissance: InnovativeOriental Renaissance: Innovativeso-z-birikmasi-moslashuvli-so-z-birikmasi-haqida-ba-zi-mulohazalarOriental Renaissance: Innovative,
educational, natural and social sciences
VOLUME 2 | ISSUE 12
ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor
SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor
ASI Factor = 1.7
1245
w
www.oriens.uz
December
2022
Bunday birikma “qaratuvchi va qaralmish” qolipida tuziladi; birinchi a’zo ot, ot
tur yoki otlashib kelgan leksema bilan ifodalanadi, qaratqich kelishigida bo‘ladi.
Shunday leksema shakl sintaktik jihatdan ikkinchi a’zoga bog‘lanadi. Ikkinchi a’zoga
birinchi a’zo bilan sintaktik bog‘lanish tufayli nisbatlovchi qo‘shiladi;
nisbatlovchidan oldin sonlovchi qatnashadi, birlik yoki ko‘plik sonlovchisi obyektiv
voqelikka ko‘ra tanlab qo‘shiladi; turlovchi esa birikmaning boshqa bir leksema yoki
birikma bilan sintaktik bog‘lanishi natijasida qo‘shiladi, shunga ko‘ra ikkinchi a’zo
(birikma yaxlitligicha) asli leksema (birikma) holatida bo‘ladi, leksema shaklga
(birikma shaklga) keyingi sintaktik bog‘lanish natijasida aylanadi:
hovlining o‘rtasi ,
cholning nabirasi-
kabi. a’zo munosabati jihatidan qaralmishdan anglashiladigan
predmet yoki belgi qaratuvchidan anglashiladigan predmetga (predmet tasavvuridagi
belgiga) tegishli ekani (nisbat berilayotgani) ifodalanadi: o‘rta hovliga, nabira cholga
tegishli.
Qaratuvchili
birikma
ifodalaydigan
ma'nolar
deb
xoslik,
butunning bo‘lagi, to‘dadan ajratilgan qism, o‘ringa, vaqtga munosabat ma'nolari
ta'kidlanadi. Asli bu ma’nolar – birikmaning ma’nolari emas, balki qaratuvchi,
qaralmish bo‘lib keladigan leksemalardan anglashiladigan ma’nolar. Qaratuvchili
birikmada turlovchilar paradigmasining bir vakili-qaratqich kelishigi bilan
nisbatlovchilar paradigmasi morfemalari orasidagi bog‘liqlik namoyon bo‘ladi.
Bunda kelishik sintaktik aloqani ta’minlashda qatnashadi va sintaktik vazifa
ko‘rsatkichi bo‘ladi; nisbatlovchi esa sintaktik aloqani ta’minlashda qatnashadi, lekin
shakl o‘zgartiruvchi ekanidan qat’i nazar, sintaktik vazifaga nisbatan betaraf bo‘ladi.
Qaralmishga nisbatlovchi qaratuvchidan anglashiladigan shaxs, son, modal
ma’nolarga muqobil holda tanlab qo‘shiladi. Qaralmishga qaysi nisbatlovchi
qo‘shilishini qaratuvchining kelishik shakli emas, balki kelishik qo‘shiladigan asos,
shu asosdan anglashiladigan shaxs, son, modal ma’no belgilaydi: mutanosiblik
asosdan anglashiladigan grammatik ma’nolar bilan morfema (nisbatlovchi)
ifodalaydigan ma’nolar orasida voqe bo‘ladi. Qaratuvchi tarkibidagi kelishik shakli
va qaralmish tarkibidagi sonlovchi mutanosiblik aloqasida qatnashmaydi.
Mutanosiblik qaratuvchi bilan qaralmishning grammatik shakllarida voqe
bo‘lmaganligi sababli bunday birikma a’zolari orasidagi sintaktik aloqa moslashuv
emas, balki
muvofiqlashuv
deyiladi (Rus tilshunosligida ega bilan kesim orasidagi
bunday aloqa
koordinatsiya
deb nomlanadi: lot.
co(n)
- birgalikda,
ordinatio
-
“tartibli
joylashuv”.
Bunday
sintaktik
aloqaga
sootvetstviye
ham
deyiladi).
Qaralmishga
qaysi
nisbatlovchining
qo‘shilishi
qaratuvchining
qanday turkum leksemasi bilan ifodalanishiga, qisman uning grammatik shakliga
bog‘liq: 1. Qaratuvchi kishilik olmoshi bilan ifodalanganida qaralmishga shu
|
|
|