KAVSÎ DİVANINDA ATASÖZLERİ VE VECİZ İFADELER
901
Sarıkaya, Mahmut, Güney Azerbaycan Türkçesi, Erciyes Üniversitesi Sos-
yal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri, 1998.
Sinan, Ahmet Turan, “Türk Atasözlerinde Geçen Deyimler”, Milli Folklor, S
51, 2001, s. 136-140.
Xudiyev, Nizami, Azerbaycan Edebi Dili Tarihi, Ankara, 1997.
www.tdk.gov.tr/ (Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü), (Türkçe Sözlük)
NAXÇIVAN DİALEKT V
Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR
AĞIZLARINDA SAİTL
ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ
Nuray
ƏLİYEVA
*
NAHÇIVAN VE IĞDIR AĞIZLARINDA ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ
Özet
Makalede hem Iğdır hem de Nahçıvan’ın çeşitli bölgelerinde
rastladığımız fonetik hadiseler - ünlü değişmeleri araştırılmıştır. Her iki
ağızda da aynı ünlü değişmelerine rastladığımız, bunların tamamı ile benzer
şekilde gerçekleşmesi ve örnek gösterilen sözlerin de aynı olması dikkat
çekicidir. Bu da göstermektedir ki, Nahçıvan ve Iğdır ağızlarının ortak
özellikleri ünlü değişmelerinin araştırmaya tabi tutulması ile daha net bir
şekilde görülmektedir.
Ünlü değişmeleri hem Azerbaycan dilinin ağızlarında hem de Türk
ağızlarında çok sık rastladığımız fonetik hadiselerdendir. Her iki ağızda da
kalın ünlülerin incelmesi, ince ünlülerin kalınlaşması, düz ünlülerin
yuvarlaklaşması, yuvarlak ünlülerin düzleşmesi, geniş ünlülerin daralması,
dar ünlülerin genişlemesine ait çokça örneklere rastlamaktayız.
Yapılan araştırmada kelimelerin başında, ortasında ve sonunda ünlü
değişmeleri ve buna bağlı olarak meydana gelen kalınlaşma veya incelme,
onun yaranma nedenleri gösterilmiş; Nahçıvan ve Iğdır ağızlarından getirilen
örneklerle Azerbaycan dilinin diğer ağızları, yeri geldiği zaman ise diğer Türk
dilleri ile de kıyaslamalar yapılarak Türk dillerinin ortak geçmişi ve onlar
arasındaki ortaklıklar göz önüne serilmiştir. Çalışmada aynı zamanda
*
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Dosent, AMEA Naxçıvan Bölməsi, Naxçıvan,
naliyeva22@mail.ru
904
NURAY
ƏLİYEVA
yuvarlaklaşma hadisesi, dar ve geniş ünlülerin değişmesi hadiseleri de geniş
araştırılmıştır.
Yapılan kapsamlı araştırmaya göre şunu söyleyebiliriz ki, hem Nahçıvan
hem de Iğdır ağızlarında ünlü değişmeleri sık sık rastladığımız fonetik
hadiselerden biridir ve her iki bölgede de bu konuda ortaklıklar mevcuttur. Bu
değişmeler üzerinde yapılan araştırmalar dillerimizin tarihinin öğrenilmesi
konusunda çok büyük önem taşımaktadır.
NAXÇIVAN DİALEKT V
Ə ŞİVƏLƏRİNDƏ VƏ IĞDIR
AĞIZLARINDA SAİTL
ƏRİN ƏVƏZLƏNMƏSİ
905
CHANGING OF THE VOWELS IN NAKHCHIVAN DIALECTS AND
ACCENTS AND IGDIR DIALECTS
Abstract
In the article the author investigates phonetic events-changing of the vow-
els observered in different regions of Nakhchivan and also Igdir. It is showed
that these changes are the same in both dialects and accents. The words given
as an example are the same words. During the investigation of the sound
changings it is clear that Nakhchivan and Igdir dialects have a companion fea-
tures.
Sound changing is one of the widely spread phonetic events in Azerbaijan
and Turkish dialects. Thining of the thick vowel, thicking of the thin vowel
changing open vowels to close vowels, close vowels to open vowels, labial
vowels to unlabial vowels ans unlabial vowels to labial vowels are widely
spread events in both languages.
In the investigation the author showed the reason of the phonetic events
as the vowels changing before, middle and end of the words. An interesting
comparative investigations showed with examples among the Nakhchivan and
Igdir dialects and the dialects and accents of our other dialects and also Turk-
ish dialects. In the article the author also investigates the events as labial vow-
els, changing of the open and close vowels one another, changing of the close
vowels event are analysed.
The investigation proves that changing of the vowels in both Nakhchivan
and Igdir dialects are widely spread phonetic event, there are companion lan-
guage events in both region. Learning of these events gives important facts to
language history.
906
NURAY
ƏLİYEVA
Dilin tarixini tədqiq edərkən ilk növbədə onun qədimliyini özündə
qoruyub saxlayan yazılı mənbələrə və canlı xalq dilinə müraciət etmək lazım
gəlir. Dialekt və şivələrimizdə sözlərin elə qədim fonetik variantları vardır ki,
onların tarixi ortaq türk dili ilə baglıdır. Onlar qədim yazılı abidələrimizdə
müşahidə olunur və müasir türk dillərinin də bəzilərində ədəbi dil, bəzilərində
isə dialekt və şivə səviyyəsində işlənir. Məqalədə qarşıya qoyulan məqsəd də
Azərbaycan dilinin Naxçıvan dialekt və şivələri ilə Türk dilinin Iğdır
şivələrində bu cür bənzərlikləri ortaya çıxarmaqdan ibarətdir. Çünki bu ortaq
xüsusiyyətlər türk dillərinin tarixi mənzərəsini göz önündə canlandırır və dil
tarixinin oyrənilməsi baxımından çox əhəmiyyətlidir. Bu ortaq cəhətləri
göstərmək üçün müqayisəli üsuldan istifadə edilmiş və Iğdır şivələri ilə
Naxçıvan regionunun dialekt və şivələri arasında maraqlı müqayisələr
aparılmışdır.
Həm Iğdır, həm də Naxçıvanın ayrı-ayrı bölgələrində rast gəldiyimiz
fonetik hadisələr eynilik təşkil etməklə yanaşı, nümunə kimi verdiyimiz
sözlərin də eyni olması hər iki şivə arasındakı oxşar cəhətləri göstərməklə
bərabər, eyni zamanda tədqiqat mövzumuzun da nə qədər əhəmiyyətli
olduğunu bir daha sübut edir. Belə ki, Iğdır və Naxçıvan dialekt və şivələrinin
ortaq xüsusiyyətləri səs əvəzlənmələrini tədqiq edərkən daha aydın şəkildə
görünür. Təsadüfi deyil ki, prof. Ahmet Caferoğlu 1959-cu ildə Türkiyə
ağızlarını qruplaşdırarkən Iğdır ağızlarını “Doğu” qrupuna aid etmişdir. Bu
qrup haqqında şərh verən müəllif yazır: “Anadolu ağızlarının üçüncü qrubu
olan Doğu ağızları Elazığ ve Erzurumdan doğuya doğru sınıra kadar
yayılmıştır. Bu ağızlar Azeri’ye çok benzemektedir (Quliyev, 2009:72).
Deyilənlərdən belə bir nəticəyə gəlmək olar ki, Iğdır ağızları həm
Türkiyə, həm də Azərbaycan Türkcəsinin xüsusiyyətlərini özündə
cəmləşdirmişdir. Naxçıvan qrupu dialekt və şivələrində olduğu kimi, Iğdır
ağızlarında da sözlərin kök və əsaslarında sait səslərin əvəzlənməsi hadisəsi
geniş yayılmışdır. Bu hadisə dilimizdə tarixən də mövcud olmuşdur və bu gün
də mövcuddur. Ona görə də dialekt və şivələrimizdə bu hadisənin öyrənilməsi
dilimizin qədim xüsusiyyətlərini meydana çıxarmaq baxımından çox
əhəmiyyətlidir. Səs əvəzlənməsindən bəhs edən M.Şirəliyev yazır: “Dialekt
və şivələrimizdə rast gəldiyimiz bir çox səslərin əvəzlənməsi hadisəsi ayrı-
ayrı dialekt və şivələrimiz arasında və dialektlərimizlə ədəbi dil arasında olan
Dostları ilə paylaş: |