Orta Əsrlərdə Yaşamış azərbaycanli aliMLƏR
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şeyx Üveys ibn Muhəmməd Lətifi Ərdəbili
- Şərəfəddin Musa ibn Əhməd Ərdəbili
- Şeyx Nurəddin Əbu Muhəmməd Fərəc ibn Muhəmməd İbn Əhməd ibn Əbü’l-Fərəc Ərdəbili
tərcümə edib bitirmişdi 667
. Bundan başqa mövlana Zəhirəddin Ərdəbili farsca ‚Qəzəvati-sultan Səlim‛ adlı kitabın da müəllifi idi. Bu kitabda Yavuz I Səlimin Misirə hərbi səfəri (1517) barədə dəyərli məlumtalar olmalıdır. Çünki mövlana Zəhirəddin Ərdəbili bu yürüşdə sultan I Səlimlə birlikdə iştirak etmişdi 668 . İbnü’l-İmad, Zəhirəddin Ərdəbilinin xütbələrində imamiyyə məzhəbinə meyl etdiyini və səhabənin xütbə vaxtı mədh edilməsinin vacib olmadığını bildirməklə Səfəvilərin təbliğatını apardığını qeyd edir. O, həmçinin Zəhirəddin Ərdəbilinin Əhməd paşa ilə Səfəvilər arasında əlaqələrin qurulması üçün vasitəçilik etdiyini yazır. Bu fəaliyyəti Zəhirəddin Ərdəbilinin h. 930-cu ilin rəbiəlaxir ayının 15-i (20 fevral 1524) Qahirədə boynu vurularaq edam edilməsinə səbəb olmuşdu 669 . Burada bəzi məsələlərə aydınlıq gətirməyə ehtiyac var. Yuxarıda adı çəkilən Əhməd paşa mənşəcə gürcü olan yüksək rütbəli Osmanlı bürokratı, sonralar ‚xain‛ ləqəbi ilə məşhur olan Əhməd paşadır. Əhməd paşa bəzi yüksək rütbəli saray bürokratları ilə birlikdə sultan Yavuz I Səlimin son, sultan Qanuni I Süleymanın isə ilk vəziriəzəmi olan Piri Mehmed paşanın əleyhinə aparılan kampaniyanı idarə edənlərdən biri idi. Saray intriqaları nəticəsində Piri Mehmed paşa könüllü istefaya getmişdi. Uzun müddət Rumeli bəylərbəyi olmuş 670
Əhməd paşa bu vaxt ikinci vəzir idi, lakin vəziriəzəm olmaq həvəsində idi. Bunun üçün əlindən gələn hər şeyi etmişdi, lakin sultan I Süleyman gözlənilmədən özünün xüsusi işlər rəisi olan İbrahim paşanı vəziriəzəm təyin etdi. Əhməd paşa bu hadisədən sonra təkidlə boş olan Misir vilayəti canişinliyinə təyin olunmasını istədi. Bəd xasiyyəti və məkirliliyi ilə hamını bezdirən Əhməd paşanın bu vəzifəyə təyin olunması və saraydan uzaqlaşmasına heç kim etiraz etməmişdi. Tarixçi İbrahim Peçevinin sözü ilə desək ‚cümlə divan əhli əlindən, dilindən aciz və nalan olmuşlar idi‛ 671 . Hadisələrin sonrakı inkişafı onu göstərir ki, Əhməd paşa İstanbuldan mümkün qədər uzağa, Misir vilayətinə getmək istəməklə əvvəlcədən edəcəyi qiyamı planlaşdırmışdı. O, 1523-cü ilin avqust ayında Qahirəyə çatıb vəzifəsinin icrasına başlamışdı. Misir bu tarixdən cəmi 6 il əvvəl, 1517-ci ildə Osmanlı imperatorluğunun
667 NƏFİSİ, yenə orada; NİŞANCI Mehmed paşa, Hadisat, s. 192, İstanbul 1983. 668 NƏFİSİ, yenə orada. 669 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 99. 670 NİŞINCI, Hadisat, s. 229. 671 İbrahim PEÇEVİ, Tarixi-Peçevi, C. I, s. 80, İstanbul 1281. əlinə keçmişdi. Burada hələ də əvvəlki dövlətin tərəfdarları var idi. Əhməd paşa tezliklə buradakı köhnə Məmlüklü əmirləri ilə yaxın əlaqə qurdu və 1524-cü ilin yanvar ayında qiyam qaldıraraq özünü Misir sultanı elan etdi. Lakin onun səltənəti uzun çəkmədi. Onun özünə vəzir təyin etdiyi Osmanlı ordusunun sabiq zabiti Mehmed bəy Qazizadə İstanbuldan aldığı təlimata əsasən Əhməd paşaya qarşı hərbi çevriliş həyata keçirdi. Əhməd paşa qaçmış, lakin bir müddət sonra yaxalanıb 1524-cü ilin avqust ayında edam edilmişdi. İbrahim Peçevi ‚Qanuni sultan Süleymanın hakimiyyəti dövründəki şeyxlər və alimlər‛ başlığı altında üstün biliyi və bacarıqlarını sadalayaraq Mövlana Zəhirəddin Ərdəbili haqqında da məlumat verir və onun xain Əhməd paşa ilə birlikdə edam edildiyini qeyd edir 672 . Taşköprüzadə də öz əsərində alimi mədh edərək üstün bilik və bacarıqlarını sadalamışdır 673
. Nişancı Mehmed paşa da onun Qazizadə Əcəm adı ilə tanındığını, şe’r və münşəat sahəsində ustad oludğunu bildirmişdir 674 .
tarixçilərinin heç biri Zəhirəddin Ərdəbilinin məzhəb və əqidə baxımından hər hansı bir dəyişikliyə uğradığını qeyd etmir və onun sırf siyasi məsələdən ötrü edam edildiyini yazırlar. Ehtimal ki, Zəhirəddin Ərdəbili Osmanlı dövlətinin şərqdəki ən böyük rəqibi olan Səfəvilərin Əhməd paşaya yardımını təmin etməyə çalışmışdı. İbrahim Peçevi (öl. 1650) ilə İbnü’l-İmad (öl. 1679) demək olar ki, eyni dövrdə yaşamışdılar. Lakin İbrahim Peçevinin uzun müddət Osmanlı sarayında mailiyyə məmuru işlədiyini nəzərə alaraq onun hadislərədən daha dəqiq və ətraflı xəbərdar ola biləcəyini düşünmək olar.
Yuxarıda haqqında bəhs etdiyimiz mövlana Zəhirəddin Əbdülkəbir Ərdəbilinin atası idi. O, şafii məzhəbinə mənsub fəqih idi. Ağqoyunlular dövründə 5 il Ərdəbil şəhərinin qazisi olmuşdu. Şeyx Üveys Ərdəbili həm də bacarıqlı həkim və istedadlı şair idi. O, Ərdəbildəki mədrəsələrdə dərs vermişdi. Şeyx Üveys Ərdəbili tibbə dair ‚Risalə dər
672 PEÇEVİ, Tarixi-Peçevi, C. I, s. 50. 673 TAŞKÖPRÜZADƏ, Şəqaiqü’n-Numaniyyə, s. 281, Beyrut 1985. 674 NİŞINCI, Hadisat, s. 229. İlmi-Tibb‛ adlı risalənin müəllifi idi 675
. Ölüm tarixi məlum deyil. Təqribən XV-XVI əsrlərdə yaşamışdır.
Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih idi. O, Ərihada 676 məskunlaşıb uzun müddət bu şəhərdə yaşadığı üçün daha çox şeyx Musa əl-Ərihavi kimi tanınmışdı. Şərəfəddin Musa Ərdəbili alim, zahid, fəzilət sahibi insan idi. O, h. 916-cı ilin zilhiccə ayında (mart 1511) Hələbdə vəfat etmiş və orada dəfn edilmişdi 677
.
Ərdəbili Şafi’i məzhəbinə mənsub fəqih və mütəkəllim idi. Təbriz mədrəsələrindən birində təhsil almış, Zəməxşərinin çoxcildli ‚Kəşşaf‛ adlı Qur’an təfsirini oxumuşdu. Təbrizdə şeyx Fəxrəddin Əhməd ibn Həsən əl-Carbərdinin tələbəsi olmuşdu. Təhsilini başa vurandan sonra Dəməşqə getmişdi. Dəməşqdə Zahiriyyə və Baraniyyə mədrəsələrdən dərs vermişdi. Daha sonra bu şəhərdəki Nasiriyyə, Caruxiyyə və Cəvaniyyə mədrəsələrində də tədrislə məşğul olmuşdu. Qayınatası şeyx Nəcməddin ibn Şəhhamın ölümündən sonra əl-Qəsr xanəgahnın şeyxliyi də ona tapşırılmışdı 678 . Elmi tədqiqatla da məşğul olan alim, qazi Nasirəddin Abdullah Bəyzavinin ‚Minhəcü’l-Vüsul‛ və Muhyəddin Yəhya Nəvəvinin ‚Minhəcü’l-Fiqhi‛ adlı əsərinə şərh yazımşdı. Onun qazi Bəyzavinin əsərinə yazdığı şərh ‚Həqaiqü’l-Üsul fi Şərhu Minhəcü’l-Vüsul‛ 679
, Nəvəvinin əsərinə yazdığı şərh isə ‚Şərhu Qit’əti min Minhəcü’t-Talibin‛ adlanırdı 680 . O, himmət və fəzilət sahibi insan idi. Bütün namazlarını məsciddə, camaatla qılardı. Alim, yoluxduğu taun xəstəliyi 681 səbəbiylə, h. 749-cu ilin cəmadiəlaxir ayının 13-cü günü (8 sentyabr 1348), 675
TƏRBİYƏT, Danişməndan, s. 340; Charles Ambrose STOREY, Persian Literature, A Bio-Bibliographical Survey, C. II/2, s. 228-229, London 1971. 676 Əriha-İordaniyada, paytaxt Əmmandan 60 km cənubda, Ölü dənizdən 22 km şərqdə yerləşən şəhər. 677 İBNü’l-İMAD, Şəzəratü’z-Zəhəb, C. VIII, s. 40. 678 İBN KƏSİR, Bidayə və’n-Nihayə, C. XIV, s. 248; NUEYMİ, Daris fi Tarixi’l-Mədaris, C. I, s. 172. 679 BAĞDADLI, İzahü’l-Məknun, C. I, s. 169. 680 KƏHHALƏ, Mu’cəmü’l-Müəllifin, C. II, s. 618. 681 1348-ci ilin yay və payız aylarında bütün orta şərq regionunu bürüyən şiddətli taun epidemiyası yayılmış, təqribən 10 milyondan çox insan bu epidemiya səbəbiylə ölmüşdü. Həmin dövr üçün bu böyük rəqəm idi. İbn Kəsir
Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|