Ortiqova dilbar ortiqovna obidjanova feruza abdullayevna masharipova gularam kamilovna

Professional etikada
ham 
yaqqol namoyon bo‘ladi. Jamiyat rivojining tarixida ijtimoiy mehnat taqsimotining 
paydo bo‘lishi mehnatning bir turi bilan band bo‘lgan kishilar guruhlarining kasb – 
hunar jihatidan ajralib chiqishiga va shunga muvofiq ravishda turli xil 
mutaxassisliklarning vujudga kelishiga sabab bo‘ldi. Bu esa harbir insonning 
qilayotgan mehnat tarziga, mehnatni tashkil qilish usullariga qarab, ulardan 
muayyaan turdagi harakatlar va ruhiy quvvatlarni sarflashni talab etadigan 
qaytarilmas, o‘ziga xos ko‘nikmalarni vujudga keltiradi. Inson voyaga yetib, bir 
kasbning boshini tutgach o‘z kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda 
bo‘ladi.

---

6 
Professional etika tushunchasi va ahamiyati.
Xalqimiz farovonligi maqsadida 
davlatchilik va qonunchilik yanada rivojlanib borayotgan bir paytda «Professional 
etika» fanining o‘qitilishi zarurligini isbotlab o‘tirishning o‘zi ortiqchadir. Ya’ni kasb 
madaniyatini egallash, madaniy gapirishga intilish, fikr mahsulini matnga to‘laqonli 
tushira olish mahorati barcha kasb egalarining orzusi bo‘lmog‘i lozim. Bu shubhasiz, 
bundan tashqari, hozirgi kunda professional etika muammosini kun tartibiga 
hayotning o‘zi qo‘ymoqdaki, kishilik jamiyatining madaniy-ma’rifiyligini busiz 
tasavvur qilish qiyin. Shu sababli kasb madaniyati, qonuniy «kasb ehtiyoji» hayotiy 
talabga aylanishi aniq. 
Har bir fanning o‘zining predmeti bo‘lgani kabi professional etika fanining ham 
o‘z predmeti mavjuddir. Professional etika fanini axloq tashkil qiladi. Etika 
axloqning kelib chiqishi, mohiyati, xususiyatlari, jamiyatda tutgan o‘rni taraqqiyoti 
qonuniyatlarini o‘rganuvchi va haqiqatini amalda isbotlagan olimlar majmuidan 
iboratdir. Axloq aslida, lotincha “maralis” so‘zidan kelib chiqib axloqli degan 
ma’noni bildiradi. 
Jamiyatning axloqiy hayoti deb kishilarning ishlab chiqarish jarayonini tashkil 
yetishda, ularning ijtimoiy – siyosiy va huquqiy faoliyatda, oilasida va kundalik 
turmushida yuzaga keladigan munosabatlar; ularning xulq atvori, yurish – turishi; 
adolat, sadoqat, burch, baxt kabi munosabatlarining majmuiga aytiladi. Shunday kelib 
chiqqan holda, jamiyatning ko‘p qirrali va murakkab axloqiy hayotini aks ettiruvchi 
“axloq” tushunchasini kategoriya sifatida quyidagicha ta’riflash mumkin. 
Axloq inson va jamiyat o‘rtasidagi ob’yektiv aloqadorlik tufayli kelib 
chiqadigan, shahsiy va umumiy manfaatlarni muvofiqlashtirib turish asosida har bir 
Shahsning hayotiva faoliyatini boshqaradigan, tartibga soladigan muayyan xulq-
atvor, odob, hatti-harakat prinsip va normalarning majmuidir. 
Axloq ijtimoiy hodisa bo‘lib, insoniyat jamiyat vujudga kelishi bilan bir vaqtda 
jamoalar bilan shahslar o‘rtasidagi ehtiyoj va manfaatlarga xizmat qiluvchi ijtimoiy 
munosabat tariqasida vujudga kelgan. U o‘zining tarixiy taraqqiyotida quyidagi 
vazifalarni bajargan: 

umuminsoniy madaniyatning inson tabiiy xislatlarini o‘zganrtiruvchi 
faoliyat shaklidagi tarkibiy qismi; 

jamiyatda yashovchi har bir shahsni har tomonlama kamol toptiruvchi 
ma’naviy-ijtimoiy omil asoslaridan biri; 

kishilarning ichki tuyg‘ularini, hissiyotlarini takomillashtirib, umuminsoniy 
moddiy va ma’naviy qadriyatlarni anglab yetish, ularni asrash va kelgusi 
avlodlarga yetkazib berish yo‘llaridan eng afzali; 

---

7 

axloqshunoslik – insonlarga axloq-odob, burch, qadr-qimmatni shunchaki 
aks ettirmaydi, balki ularni tanqidiy baholaydi, tahlil etadi.
1
Ma’naviyatni harakatga keltiruvchi kuch, uning ijodkori 
shahs ma’naviyati
hisoblanadi. Shahs ma’naviyati qanchalik yuksak bo‘lsa, umuminsoniy va milliy 
ma’naviyat ham shunchalik umrboqiy bo‘ladi. Shahs ma’naviyati - har bir kishining 
o‘zini insoniyat farzandi, muayyan 
millat vakili, davlat fuqarosi 
deb bilgan holda o‘z 
vatani tuprog‘ini, suvini, havosini va jamiki boyliklarini ko‘z qorachig‘iday 
asrashlari, uning ozodligi-obodligi, ravnaqi, har bir fuqaroning huquq va 
erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyiga qo‘yish yo‘lida chin vijdon, imon, e’tiqod, 
sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik, beg‘arazlik, hurmat, katta fidoyilik va aqliy 
teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy olamining 
majmuiga aytiladi.
Shunday qilib, shahs ma’naviyati: 
birinchidan,
hissiy va aqliy jihatdan o‘zining 
kimligini, ya’ni o‘zligini anglash, aniqrog‘i, qaysi odamning, millatning, Vatanning 
farzandi ekanligini idrok yetish; 
ikkinchidan,
o‘zi mansub bo‘lgan oila, millat, Vatan 
bilan faxrlanish, g‘ururlanish
; uchinchidan,
oilasi, millati, Vatanining ravnaqi yo‘lida 
ilm olish, tarbiya topish hamda unga sadoqat, imon-e’tiqod bilan xizmat qilish; 
to‘rtinchidan,
har qanday insonning haq-huquqlarini hurmatlash; beshinchidan, ilm-
fanni insoniyat rivojini ta’minlovchi, jafokash mehnat ahlining og‘irini yengil 
qiluvchi vosita deb bilish, shuningdek, ajdodlar xotirasiga chuqur hurmat bajo 
keltirish kabi bir qator ichki ruhiy va aqliy his-tuyg‘ular, qarashlar, teran bilimlar va 
hatti-harakatlarni o‘z ichiga oladi. 
Shahs avvalo inson, odam bolasi sifatida eng oliy qadriyat hisoblanadi. Uning 
ma’naviy kamoloti hozirgi kunda ko‘p jihatdan umuminsoniy, milliy va shahsiy 
qadriyatlarning ta’siriga, aks ta’siriga bog‘liq. 
Axloq va axloqiy normalar kishilar faoliyatining muayyan sohasigagina taalluqli 
bo‘lmay, balki xalq hayotining hamma jabhalariga kirib boradi. Axloqiy xislatlar 
sohasi ko‘plab masalalarni, ya’ni fuqarolik jamiyatining axloqiy mezonlariga, bozor 
iqtisodiyoti sharoitining axloqiy qarashlariga bo‘lgan munosabati va boshqalardan 
tortib to zamonaviy turmush qoidalari, shahsiy xulq-atvorgacha bo‘lgan masalalarni 
o‘z ichiga oladi. Bu esa ongni qayta qurishda axloqiy tarbiyaning imkoniyatlarini 
kengaytiradi.
Ma’lumki, insonning botiniy go‘zalligi bevosita axloqiy fazilatlar va axloqiy 
munosabatlar bilan bog‘liq holda namoyon bo‘ladi. Chunki axloq, avvalo, ijtimoiy-
ma’naviy hodisa sifatida inson kamolotida muhim ahamiyatga ega. Bu xususda 
akademik E.Yusupov: «Axloq insonning konkret sharoitlarda bo‘layotgan voqea va 
hodisalarga mustaqil baho berishi, ularga nisbatan o‘z munosabatini bildirishi hamdir, 
1
Muhammadiev N.E. Ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb etikasi va estetik madaniyati. - T.,2005, 5-8 bet. 

---

8 
- deydi. - Umuman, axloq ijtimoiy munosabatlar zaminida alohida Shahs sifatida 
mavjud bo‘lgan insonlarning o‘z-o‘zini idora qilish shakllari va me’yori, o‘zaro 
muloqot va munosabatda ularga xos bo‘lgan ma’naviy kamolot darajasining namoyon 
bo‘lishidir. Axloq yo‘q joyda inson ijtimoiy shahs sifatida shakllanmaydi. Faqat 
yetuk axloq zaminidagina kishilarda hayotning mazmuni va maqsadi, jamiyat 
oldidagi burchi va mas’uliyati, baxt, diyonat, yaxshilik va yomonlik, yovuzlik, 
haqlilik va nohaqlikka nisbatan muayyan munosabat shakllanadi»
2
. 
Ana shu jihatdan xulq tushunchasi axloqning tarkibiy qismi sifatida inson 
kamolotida muhim ahamiyat kasb etadi. Biroq, xulq ikki ko‘rinishda namoyon 
bo‘ladi.