Osmanlı devletinde islahat hareketleri ve bati medeniyetine giRİş gayretleri (1700-1839)

182

MEHMET KARAGÖZ

luluğun garplılaşma hareketlerimizdeki rolü anlaşılabilir. Hatta

ID.

Ahmet devrinde Fransız elçisi olan Marqis De Bonnac'ın (1716-

1724) Katolikliğin tesiri ve Fransız ticaret çıkarlarının

aleyhine

gördüğü için bu takririn değerlendirilmemesi için rüşvetler dağıttı-

ğını ve Rum tercümanların da aracı olduklarına dair bilgiler bulun-

maktadır

35•

i.

Mahmut Devri (1730-1754):

Sultan i. Mahmut Osmanlı tahtına geçtikten sonra garplılaşma

hareketlerine devam etmektedir. Yukarıda yazdığımız İbrahim Mü-

teferrika'nın takdirinin onun üzerinde etkili olduğu görülmektedir.

Mühendislerden bir subay kıtası kurmak fikri üzerinde hareket etti-

ği söylenebilir. Sultana yardımcı olanların başında Sadrazam Topal

Osman Paşa ve Fransız topçu subayı Comte De Boneval gelir.

Müslüman olduktan sonra Ahmet adını alan Bonneval, Osmanlı ta-

rihinde Humbaracı Ahmet Paşa adıyla bilinmektedir. Avusturya ve

Prusya ordularında bulunmuş ve daha sonra Osmanlı devletine çağ-

rılmış olan bu kişi i. Mahmut'a verdiği raporlarda devletin iç duru-

munu bildiği için, ıslahatlar yapmadan önce ıslahatların usulü husu-

sunda tavsiyelerde bulunmuştur.

Bir büyük isyanın ardından ve

tecrübesinden de istifade ettiği anlaşılan i. Mahmut devri ıslahatla-

rındaki usü1, "Eski yapının biçimi içinde yeni teşkilatlar" şeklinde

ifade edilmektedir. Bu usü1 Osmanlı Devleti'nde Yeniçeriliğin kal-

dınlmasına kadar yapılan ıslahatların usulü olmuştur. Ahmet Paşa,

"Artık cesaret ve kahramanlığın bu çağda yetmediğini çağdaş as-

kerlik mesleğinde disiplin ve eğitimin, asker maaşlarının düzenli

ödenmesinin önemli olduğunu bu esasların ise Osmanlı ordusunda

olmadığı" fıkrindedir

36•

Kendisine büyük imkanlar verilen Ahmet

Paşa daha önceleri görev yaptığı Fransa ve Avusturya ordularında

olduğu gibi reformlar için de planlar hazırlamıştır. Düzenli aylıkla-

rın ve emeklilik maaşlarının verilmesi ile askerliği meslek haline

getirmek istiyordu. Yeniçeri alaylarını daha küçük birimlere ayıra-

rak kendi yetiştirdiği subayları bu birliklerin başına getirerek disip-

linli bir ordu meydana getirmek için çalışmıştır. Fakat zamanla mu-

halefetin çoğalması üzerine, vaktinin çoğunu topçu birliklerinin

kurulmasına ayırmıştır

37•

Humbaracı Ahmet Paşaya bu çalışmala-

rında üç Fransız subayı ile Fransız hükümetinin gönderdiği iki top-

ç.u subayı da yardımcı olmuşlardır. Bu ıslahatçıların gayretleri ile

Usküdar'da Hendesehane açılmış, Top dökümhanesi, Baruthane ve

35. Berkes, a.g.e., s. 47-50.

36. Berkes, a.g.e., s. 67.

37. Shaw, a.g.e., s. 327-328.

---

OSMANLı DEVLETİNDE

ISLAHA T HAREKETLERİ

183

Tüfek Fabrikası kurulmuştur. Medreselerin ıslah edilmesi ile alaka-

lı olarak III. Ahmet'in devrinde başlayan ıslahat çalışmaları bütün

gayretlere rağmen iyi neticeler vermemişti. i. Mahmut zamanında

medreselerin ıslahı daha ciddi şekilde ele alınmış ve Hendesehane-

lerin kurulmasıyla da artık Osmanlı Devleti'nde Avrupa'dan yalnız

neticelerin nakledilmesi yerine bilgilerin öğretilmesi devri başla-

mıştır

38•

Ne yazık ki I. Mahmut'un zamanında başlayan güzel ham-

leler de fazla uzun sürmemiştir. Sadrazam TopalOsman

Paşa'nın

görevden alınması ile Humbaracı da gözden düşmüş ve ıslahat ça-

lışmaları durmuştur. Bu durum, Osmanlı Devletinde

xvm.

asırda

adeta normalolacaktır.

Yukarıda da anlatmaya çalıştığımız gibi pa-

dişahlar ve ıslahatçı sadrazamların gayretiyle devam eden garplılaş-

ma çalışmaları bu kişilerin mevcut olmalarıyla var veya onların

01-

mamalarıyla yoktur. Bu arada şu bilgileri de ilave etmekte fayda

vardır. Humbaracı yalnız bir ıslahatçı olarak "Lale devri"ni devam

ettiren bir şahıs değil,. 1730-1754 senelerinde Osmanlı Devleti ile

Avrupa devletlerinin

dış politikalarını

da perde arkasında

idare

eden şahıstır

39•

Osmanlı Devletinde 1754-1757 seneleri arasında pa-

dişah olan

m.

Osman dönemi garplılaşmanın durduğu devir olarak

kabul edilir.

III.

Mustafa Devri (1754-1774):

Yeniliklere inanan bir şahıs olarak Osmanlı Devletinin tahtına

geçen

m.

Mustafa, Avrupa'daki

gelişmeleri

yakından incelemiş

olacak ki tahta geçtikten sonra Prusya Kralı II. Frederik'e bir elçi

göndermiştir.

Padişahın şahsiyetinden kaynaklanan yıldızların in-

sanların hayatları üzerindeki yakın ilgilerine olan inancı onu, bu

yola

itmiş

ve kraldan yıldız ilmiyle uğraşan insanlar istemiştir.

Fakat, Prusya'dan gelen verdiği cevaplar onun daha sonraki ıslahat

hareketlerinin temelleri olacaktır. Elçi Ahmet Resmi Efendi'nin pa-

dişaha Prusya dönüşü takdim ettiği sefaretnamesinde;

daimi ordu

bulundurulması, maliyenin dolu tutulması ve devlet adamlarının ta-

rih okuması fikirleri Prusya kralının görüşleridif"O.

m.

Mustafa dö-

neminde, modem usulde topların dökülmesi ve topçu sınıfının mey-

dana getirilmesi ile başlatılan ıslahatların yanında ilmi çalışmaları

da ihmal etmeden Avrupa'dan getirilmiş olan tıp ve astronomiye ait

eserlerin Türkçe'ye çevrilmesi faaliyetleri de sürmüştür. III. Musta-

fa devrinin en önemli ıslahatçı sadrazamı Koca Ragıp Paşa'dır. Pa-

38. Adnan Adıvar, Osmanlı Türklerinde

İlim, İstanbul 1982, s. 254; Berkes, a.g.e.,

s.46.

39. Tanpınar, a.g.e., s. 46.

40. Turan, a.g.e., s. 553.

---