Osmanlı devletinde islahat hareketleri ve bati medeniyetine giRİş gayretleri (1700-1839)

184

MEHMET KARAGÖZ

şa için "en alim kişi" veya "adına layık en mühim insandır" denil-

mekte ve bu özelliklerinden dolayı "Sultan-ı şuara-yı Rum ve sad-

rü'l-Vüzera" diye de tavsif olunmaktadır!. m. Mustafa'ya ıslahatla-

rında yardım eden Ragıp Paşa'dan başka Baron De Tot adıyla bir

başka Fransız bulunmaktadır. De Tot, m. Mustafa'nın son seneleri

ile i. Abdulhamit'in ilk senelerinde Osmanlı Devleti hizmetinde bu-

lunmuştur. Osmanlı Devleti'ni yakından tanıma imkanı bulduğun-

dan ıslahat fikirlerini de bu ölçülere göre hazırlamıştır. Avrupai

tarzda ilk mühendishanenin

nüvesi onuİl gayretleriyle başlamıştır.

Açmış olduğu Riyaziye okulunda, İngiliz Kampel Mustafa ile Fran-

sız Kermorvan ders vermişlerdir. Tersane ve istihkam mühendisha-

neleri bu dönemde açılmıştır. Ünlü matematikçimiz Geıenbevi İs-

mail Efendi ile Kasapzade

İsmail Efendiler bu okullarda

ders

vermişlerdir. O senelerde İstanbul'da bulunan bir Fransız mühendi-

si Gelenbevi için: "Avrupa'da olsaydı ağırlığınca altın ederdi" de-

miştir

2•

Yirmisekiz

Çelebi Mehmet'in Fransa'dan getirttiği ziyc'ler

Kalfazade İsmail Çınari Efendi tarafından Türkçe'ye çevrilmiştir

3•

Fransa'daki

ilimler akademisinde astronomiye dair en son eserler

ve mükemmel kitaplar istenmiş44, Koca Ragıp Paşa'da Sütlüce ya-

kınlarında gizlice aritmetik ve geometri dersleri okutmuştur

s•

Ba-

ron De Tot daha sonra yayınlanan eserinde; ıslahatların zaman za-

man engellenmeye

çalışıldığını,

Çeşme bozgunundan

sonra do-

nanmanın düzeltilmesi çalışmalarının yapıldığını, çok tutumlu kişi

olarak tarif ettiği Mustafa m'ün ıslahatlara rahatlıkla para bulabildi-

ğini yazmıştıf"6. Ayrıca lll. Mustafa devrinde, donanma ileilgili ya-

pılan değişikliklerin müesseseleşmesi

için kanunlar çıkarılmıştır

7•

lll. Mustafa ömrünce ıslahatların devamından yana olmuştur. 1768-

1774 Osmanlı-Rus

savaşlarının yenilgisi üzerine bir gün Halimi

Efendi'ye; yeni askeri tanzim etmedikçe düşmanlarla baş edemeye-

ceğiz ne yapalım diye sorduğunda, "Yeniçerileri ıslah edelim" şek-

linde aldığı cevaba karşılık, m. Mustafa, yeniçerilerin ıslahatı ka-

. bul etmeyeceği kanaatindedif48. Padişahın bu endişesi haklı olarak

Yeniçeriliğin 1826 senesinde kaldırılmasına kadar devam etmiştir.

41. Hanuner, Osmanlı Devleti Tarihi 16, Ankara 1989, s. 65.

42. Abdülkadir Bingöl, Gelenbevi İsmail, Ankara 1988, s. 3.

43. Bingöl, a.g.e., s. 9; (Bu, Osmanlı Devleti'nde batı dillerini bilen ve hatta tercü-

meler yapacak seviyede insanlann yetişmesi demektir ki, Osmanlılardili

ıslahat düşünce-

lerinin münevverlere maledilmesi bakımından mühim bir gelişmedir).

44. Adıvar, a.g.e., s. 202.

45. Adıvar, a.g.e., s. 203.

46. Baron De Tot, 18. Yüzyılda Türkler, İstanbull97~,

s. 280-312.

47. Shaw, a.g.e., s. 347-348.

48. Osman Ergin, Osmanlı Eğitim Tarihi I, İstanbul 1977, s. 57.

---

OSMANLı

DEVLETINDE

ISLAHA T HAREKETLERİ

i.

Abdülhamit

Devri (1774-1789):

185

Sultan tahta geçtikten sonra daha önceleri yapılan ıslahatların

devamından yana tavır koymuştur. Sadrazamları

Seyyit Mehmet

Paşa ve Halil Hamit Paşa'yııslahatlar

için seçmiş ve onları hareket-

lerinde serbest bırakmıştl1-19.Sultan'a: "Kardeşiniz III. Mustafa dü-

zenli asker kurmaya karar vermiş ancak savaş başladığından bunu

uygulamaya koymak fırsatı bulamamıştır"

denildiğinde,

"inşallah

onları oğlu başarır" demiştir. Bu söz ilerisi için feraset kabul edile-

bilirdi

50•

Fakat i. Abdulhamifin

bu fikirleri beyanını haklı kılacak

sebepler de bulunmaktadır. Devrin ünlü Sadrazamı Halil Hamit Pa-

şa "keskin zekalı, yetenekli bir kişi" olarak önceki senelerde başla-

tılan 300 kişilik sürat topçularını 2000 kişiye çıkarmıştır. Sadra-

zam, Ordunun tamamen çağdaşlaştınlmasından

yanadır

51•

Evvela,

Fransız teknisyenlerinin

yardımıyla hendesehaneleri

genişletilmiş

ve sınır kalelerini Fransız modellerle tahkim etmiştir. Farklı şahsi-

yet olduğu söylenen Hamit Paşa yalnız yenileştirmeyi devam etti-

ren bir kişi hüviyetinde değildir. O, Klasik müesseselerin de ıslah

edilmesi fikrinden yanadır. Bu maksatla tımar sahiplerinin toprak-

larında oturmalarını talim ve eğitim yapmalarını savaşa çağrıldıkla-

rında gelmeleri için taşraya müfettişler çıkarılmasını istemiştir. Ay-

rıca eğitim ve disiplini kabul etmeyen yeniçerileri ordudan atmıştır.

Yeniçeri ve Sipahilerin Avrupai tipi taktiklerle ve silahlarla eğitil-

mesine başlanmıştır

52•

Denizcilik sahasında daha önceleri başlatılan

çalışmalar da bu devirde bir başka ıslahatçı Cezayirli Hasan Paşa

tarafından devam ettirilmiştir. Le Roi ve Duret ismindeki iki Fran-

sız-subay ile bir kısım Fransız ustalar Osmanlı işçilerini eğitmişler-

dir. Fransız-İngiliz donanmalarından misailerle gemiler yaptınımış-

tır. Donanma erleri Ege ve Doğu Karadeniz bölgelerinde toplanmış

ve tersanelerde eğitilmişlerdir. I. Abdülhamit zamanında ıslahat ça-

lışmaları devam ederken

Osmanlı

Devleti'nde bulunan Avrupalı

elçiler yapılan ıslahatlar için kendi devletlerinin lehine telkinlerde

bulunuyorlardı.

Fransız elçisi Choiseul-Gouffer,

Osmanlı Devleti

yetkililerine bazı telkinlerde bulunmuş ve eğer, Türkiye büyük dev-

letler arasında kalmak istiyorsa devletin yalnız idaresini değil Os-

manlının karakterinin de tadil edilmesinin gerektiğini belirtmiştir.

Ayrıca sultan ve ricalin dikkatlerinin celp edilmesi gerektiği düşün-

cesiyle, Halil Hamit Paşa'ya şu telkinlerde bulunmuştur:

"siz fe1a-

49. Uzunçarşılı, a.g.e., s. 473.

50. Nuri Paşa, a.g.e., s. 157.

5

ı.

Cevdet Paşa, a.g.e. I, s. 503.

52. Shaw, a.g.e., s. 347.

---