Osmanlı devletinde islahat hareketleri ve bati medeniyetine giRİş gayretleri (1700-1839)

186

MEHMET KARAGÖZ

ketlerinizden kendinizi itham etmelisiniz, betaetiniz, cehaletiniz ve

donanmanızın

tezebzübü, ordunuzun başıboşluğu felaketlerinizin

sebebidir" demektedir

53•

i. Abdulhamit devrinde, Osmanlı Devle-

ti'ne Avrupai fikirler daha geniş kadrolarla teklif edilmeye başlan-

mıştır. Birçok asker, Osmanlı ordusunun ıslahı için projeler teklif

etmiştir. Devlet ise dikkatli davranarak ancak Fransız devleti eliyle

gelen teklifleri tercih etmiştir. Bu elçinin gayretleriyle gelen Os-

manlı-Fransız yakınlaşması Osmanlı tarihinde ilk defa bir kişinin

Hamit Paşa'nın, "masonluk"la itham edilmesine sebep olmuştur

54•

Fakat bu görüşün temelsiz ve ciddiyetten uzak olduğu iddia kabul

edilmektedir

55•

Hamit Paşa'nın bütün bu gayret ve çalışmalarını bel-

li bir disiplin ve programla yaptığını söylemek mümkündür

56•

Bu

dönemde son olarak Donanma subayları için olan matematik okulu

"mühendishane-i

bahr-i hümayun" açılmış olduğunu da belirtmek

gerekir

51•

Osmanlı Devleti'nde ID. Selim devrine gelindiğinde siyasi şart-

ların müsait olduğu zamanda reformlara hevesli, ıslahatların mana

ve önemini kavramış olanların sayıları artmıştır. Tabii ki bütün

bunların oluşmasında garplılaşma esasını kavrayan ve bilen kişile-

rin yetişmiş olmaları önemlidir. Açılan okullar ve bu okullarda ilim

okutmakta olan hocaların garplılaşma faaliyetleri içerisindeki yeri

unutulmamalıdır.

1700'lerden bu tarafa geçen zaman içerisinde ya-

pılan ıslahatların önemli bir yanı da III. Selim devrinin ıslahat hare-

ketlerine zemin hazırlamasıdır

58•

III. Selim Devri (1789-1807):

Cihangir hülyalarıyla yetişmiş olm~sına rağmen gelişen hadise-

ler onun gerçekçi olmasına sebep olmuştur. Devletin başına geçtiği

zaman olgun bir insan ve devleti için çalışmak isteyen bir padişah-

tır

59•

Devlet yönetimini ele aldığında yaptığı işlerden en önemlisi

şehzadeliğinden beri mektuplaştığı Fransa Kralı XVI. Louis'e elçi

olarak İshak Beyadında

birisini göndermesidir.

Selim ill'e göre

devlet için yapılacak ıslahatların başarılı olabilmesi Avrupa'nın iyi

53. Karal; a.g.m., s. 23; (XVIII. asnn başından beri görülen elçilerin bu tavırlannda,

Osmanlıyı yönlendirInede

Avrupalı devletlerin menfaat çatışmalan

su yüzüne çıkmakta-

dır).

54. Karaı, a.g.m., s. 24.

55. Osman Nuri, a.g.e., III-IV, s. 157-158.

56. Cevdet Paşa, a.g.e., I, s. 501.

57. Shaw, a.g.e. I, s. 341-342.

58. Shaw, a.g.e. I, s. 347.

59. Karal, Osmanlı Tarihi V, Ankara 1988, s. 13.

---

OSMANLı

DEVLETINDE

ISLAHAT HAREKETLER!

187

tanınması ile mümkündür. Nitekim, lll. Selim yakın adamı İshak

Bey'i Fransa Kralına göndermiş ve ondan, Avrupalı devletlerin bir-

birlerine olan politikaları, kara ve deniz harplerine ait yeni usuller,

atölyeler, hakkındaki bilgileri toplanmasını istemiştİf60.lll. Selim'in

Fransa'ya gönderdiği İshak Bey için, Seyyah Castellan, Kaptan Kü-

çük Hüseyin Paşa'nın mutemet adamı olarak bahsederken; onun üç

arkadaşı ile beraber lll. Mustafa'nın zamanında Avrupa'ya tahsil

için gönderilmiştir, demektediı:-6l.Bu bilgi bize Osmanlı Devleti'nde

tahsil münasebetiyle batıya öğrenci gönderme çalışmalarının daha

lll. Mustafa zamanında başladığını gösterir ki, devrin gelişmelerine

uygun düşmektedir. Halbuki, diğer kaynaklarımız Avrupa'ya öğren-

ci gönderme çalışmalarının ID. Selim zamanında başladığını yaz-

maktadırlar. çalışmamızın

bundan sonraki kısmında yapılan ısla-

hatlarla

ilgili daha

az detaylı

bilgiler

verilecektir.

çünkü

bu

konularda daha teferruatlı bilgileri bulmak mümkündür. Zaten bi-

zim bu çalışmadaki asıl maksadımız

ID.

Selim'den önce yapılan ıs-

lahatlardaki fikri değişmelerin ortaya konulmasıdır.

lll. Selim'in ıslahatlarına "Nizam-ı Cedid" denir. Nizam-ı. Ce-

did kelimesi ilk defa Fazıl Mustafa Paşa tarafından devlete verilen

iç düzen için kullanılmıştır.

Daha sonra Avusturya'ya elçi olarak

gönderilen Ebubekir Ratıp Efendi Avusturya'daki mevcut idare sis-

temini aynı isimle tavsif etmiştir. Berkes'e göre kelime Fransızca

"Regiment" kelimesinden gelir, Latincedi{62. Selim llI'ün devrinde

nizam-ı cedid dar ve geniş olmak üzere iki manada kullanılmıştır.

Dar manada; lll. Selim devrinde yetiştirilen askerlere denir. Geniş

manada ise yeniçerileri kaldırmak, ulemanın nüfuzunu kırmak, Os-

manlı Devleti'ni; Avrupa'da ilim, sanat, ziraat, ticaret ve medeniyet-

te yaptığı ilerlernelere ortak yapmak için giriştiği ıslahat hareketle-

rinin bütünüdü{63.

ııı.

Selim, devletin başına geçtiği zaman Osmanlı-Rus harpleri

devam ediyordu. Cihan padişahı olmak üzere terbiye edilmiş oldu-

ğundan, düşmana bir ders vermek istiyordu. Fakat ülkenin içinde

bulunduğu şartlan çok iyi tanıyan padişah bir an evvel barış yapıp

60. Karal, a.g.e., s. 61; (III. Selim, Osmanlı Devleti üzerinde Avrupalı devletlerin

.gizli hesaplarını

bilmesine karşılık, şehzadelik senelerinde Fransa hakkında iyi intibalar

edinmesini de Fransa'nın saraydaki nüfuzuyla kendisini dost bir devlet tanıtmasına bağla-

mak gerekir).

61. Tanpınar, a.g.e., s. 49.

62. Berkes, a.g.e., s. 48.

63. Karaı, a.g.e. V, s. 61; Karal, Selim III Hattı Hümayunları,

Ankara 1988, s. 29;

Gökbilgin, Nizam-ı Cedid, tA X, s. 309.

---