Osmanli toplumunda zindiklar ve müLHİdler yahut dairenin dişina çikanlar (15. 17. YÜzyillar) ahmet yaşar ocaq

Terceme-i Şakâyık\zki tafsilata göre, adı geçen ulema, Molla Lûtfî'ye, birçok fazilete

ve büyük bir ilmi kapasiteye sahip, yüksek mertebe sahibi bir âlim olduğu halde niçin

"câdde-i hidâyetden huruç ile tarîk-i dalâlete saptığı"nı sorduğunda verdiği cevap

aynen şuydu:

Benim mâ câe min indillâha [Allah katından gelenlere] iman ve tasaddukum

musaddak ve Faslu'1-hitâb-ı Kitâbullah'da mektûb olan evâmir ve nevâhî hakkında

tahkikim muhakkakdır. Esâs-ı dîn-i İslam târem-i Seb'-i Şidâd gibi halelden hâlî ve

mihr-i hüsn-i i'tikadım şeref-i zevalden âlîdir. Mezâk-ı diyanetim zehr-i ilhâd ile telh-

kâm olmayup nebât-ı akîde-i pâkim çûb-i ihtimâl-i şirk ü küfrden safdır. Bu hususda

benim içün söylenen söz, kizb ü mîn ü lâf-dır. Hâşâ ki bende küfr ü ilhâd ola!26

Ne var ki Molla Lûtfî'nin bu savunması, şahitlerin ifadeleriyle cerhedildi. Bunlar şahidi

olduklarını söyledikleri birtakım olayları ve sözleri nakl ve kendisinin ilhadına şahadet

ettiler. Bu şahadetlerin ne derece gerçeği yansıttığı konusunda kaynaklara bakıldığı

zaman, hemen hepsinin de, bunların garaz ve haset şevkiyle verilmiş ifadeler olduğu

konusunda birleştikleri görülür. Özellikle Molla Lûtfî'den incinmiş olan Çömlekçizâ-de

Kemal Çelebi gibi bazı talebenin, intikam duygusuyla garazlarının etkisinde ifade

verdiklerini Âşık Çelebi açıkça kaydediyor.27 Terceme-i Şakayık da, her ne kadar

bazı şahitlerin ifadelerinden bahsederken, "alâ vec-hi't-tahkîk ve'1-îkan" deyimini

kullanarak bunların bir kısmının gerçek olabileceğini ima ediyorsa da, esas itibariyle

bu şahadetlerin çoğunluğunun garaz ürünü olduğunu doğrulamaktadır.28

Molla Lûtfî şahitlerin ileri sürdükleri her iddiayı reddetmeye, her fırsatta sağlam bir

mümin ve Müslüman olduğunu defalarca tekrarlamaya ve Taşköprülüzâde'nin

ifadesiyle onların şahadetlerini "tîğ-i tekzîb ile cerh eylemeye" çalıştıysa da,

mahkeme heyeti, şahitlerin çokluğunu ve verilen ifadeleri göz önüne alarak bu

savunmayı kabule yanaşmadı. Öyle görünüyor ki, üzerinde özellikle en fazla durulan

iddia, Molla Lûtfî'nin bir ders esnasında namaz için, "kuru kıyam ve inhinadır, andan

fâyide yokdur" şeklindeki sözüydü. Kalabalık bir grup teşkil ettikleri anlaşılan bir kısım

talebenin bu yoldaki şahadetleri, zaten tamamına yakını Molla Lûtfî'ye hasım ve rakip

olan mahkeme heyetine iyi bir tutamak oluşturmuştu. Ne var ki, bu namaz

meselesinde Molla Lûtfî'ye izafe edilen sözün, iddia edildiği tarzda söylenmediğine

dair, (Molla Lûtfî konusunda en tafsilatlı kayıtları ihtiva eden) Şakâyık-ı

Nu'mâniyye'mn verdiği mühim bilgi, bu meselenin, sırf onu mahkûm ettirmeye yönelik

bir iftira olduğunu açıkça gösteriyor.29 Bununla beraber, karar safhasında mahkeme

heyeti üyelerinin, sanık hakkında verecekleri hüküm üzerinde epeyce tartıştıkları

anlaşılıyor. Kaynaklara bakılacak olursa, Hatipzâde ve Molla İzârî'nin hiç tereddüt

etmeden sanığın "şemşîr-i siyâset ile" katline fetva vermelerine mukabil, Efdalzâde

ve Molla Ahaveyn buna yanaşmamışlardır. Sonunda Molla Lûtfi'nin kılıçla boynu

vurularak idam edilmesi yolundaki hükmün ancak Molla Ahaveyn'in de ikna

edilmesiyle kesinlik kazanabildiği, Efdalzâde'nin tek başına kaldığı görülüyor. Böylece

Molla Lûtfi'nin kesinleşen idam hükmü II. Bayezid'e iletildiği zaman sultan şaşırmış ve

Şakâyık-ı Nu'mâniyye'yc göre ancak "envâ-ı taharriden sonra icmâ-ı ulema ile amel

itmek" zorunda olduğunu görerek istemeye istemeye hükmü onaylamaya rıza

göstermiştir.

Sonunda, Şakâyık-ı Nu'mâniyye'dcki kesin tarihe göre, 25 Rebîulâhir 899/2 Şubat

1494 (pazar) günü, At Meydam'nda (bugünkü Sultanahmet), bu değerli, hırçın,

büyük, büyük olduğu kadar da kendini beğenmiş Osmanlı âlimi, hüküm gereği kılıçla

boynu vurularak idam edilmiştir.29 Kaynakların belirttiğine göre, onun idam edildiğini

duyan ileri gelen tarikat şeyhlerinden Muhyiddîn-i Foçavî, buna çok üzülmüş ve Molla

Lûtfi için "İlhad ve zendekadan beri ve 'âridir. Anın sâha-i bâha-i kalbi keder-i küdûrat-

ı sû-i i'tikaddan pâkdir. Bu hususa ben şahadet iderin" demiştir.30

Bu idam hadisesinin kamuoyunda yankısının epeyce geniş olduğu anlaşılıyor. Her ne

kadar bazı kötü huyları olsa da, bu büyük âlimin hazin akıbeti halk tarafından büyük

bir zulüm ve haksızlık olarak değerlendirilmiş ve onun bir zındık ve mülhid olduğuna

asla inanılmamıştır. O kadar ki, celladın bir tek kılıç darbesiyle yere düşen başının,

sürekli olarak keli-me-i şahadet getirdiğine dair rivayetler alıp yürümüştür.3! Ayrıca

zamanın bazı ileri gelenleri ve şairleri, Molla Lûtfi'nin idamına haksız yere, haset

yüzünden öldürüldüğünü, bu sebeple de şehit olduğunu vurgulayan veciz tarihler

düşürmüşlerdir. Meseleyi çok iyi anlatması itibariyle en güzellerinden biri şudur:

İftihâr-ı fudalâ Lûtfi-i maktul ki o

Bûd der cümle fezâil be-heme milk ferîd

Çünki ehl-i hased orâ ez -taassub küştend

Geşt târih-i vefâteş "ve le-kad mâte şehîd32

Kaynaklarda verilen bilgilerin ve özellikle de bunlar arasındaki bazı detayların

ışığında gözden geçirildiği zaman Molla Lûtfi olayının, üzerinde durulması ve

tartışılması gereken bazı meseleleri ve hadiseleri doğru anlamamıza yardım edecek

ipuçları ihtiva ettiği görülecektir. Bu sebeple Molla Lûtfi olayını şu şekilde tahlil

etmenin yararlı olduğu kanaatindeyiz:

a) Molla Lûtfi'nin mesleki çevresi:

Her şeyden önce meselenin Molla Lûtfi'nin yakın çevresinde bulunan Sahn

ulemasının durumuyla sıkı sıkıya ilişkili bulunduğunu söyleyebiliriz. Molla Lûtfi'nin

sataşmaları ve saldırıları, bu insanları paniğe sevk etmekte, bilimsel yanlışlarının

bulunup açıklanmasından aşırı derecede telaşa kapılmaktadırlar. Bu ise, üstelik

sıradan bir taşra medresesinde değil, dönemin en yüksek medresesi olan Sahn'da

müderrislik yapan ve kitap telif eden bu zatların, kendi bilimsel kabiliyet ve

kapasitelerine güvenlerinin bulunmadığını, Molla Lûtfi tarafından sürekli yanlışlarının

çıkarılıp rezil edilecekleri korkusuyla yaşadıklarını gösteriyor. Öyle anlaşılıyor ki, onlar

böyle korktukça ve korkularını açığa vurup paniğe kapıldıkça, Molla Lûtfi daha bir

zevklenmekte ve üstlerine daha fazla gitmek için adeta dolaylı olarak teşvik

edilmektedir.

Molla Lûtfî'nin meslektaşlarının yaşadığı bu paniğin tipik bir örneğini, onu yargılayan

ve katline fetva veren en sivri rakiplerinden Hatipzâde sergilemiştir. Kaynakların

rivayetine göre Molla Lûtfi idam edilir edilmez evine gelen Hatipzâde'nin, onun

tarafından "muzahrafatdır" diye tenkit edilmeye hazırlanılan eseri Hâşiye-i Tecrid\

kastederek "El-minnetü lillâhi Teâlâ kitabımı ânın tetâvül-i dest-i red ve nazar-ı 'ayn-ı

itirazından halâs eyledim. Zira ol kişi benim kitabımı tezyif itmeğe doğrulup hatâlarını

yazup çizmeğe hâme gibi bel bağlamışdı" dediği naklediliyor.33 Bu hadise, Molla

Lûtfî'nin kendi ilmine olan güvenini gösterdiği kadar, Sahn'daki meslektaşlarının

bilimsel kapasitelerinin zayıflığını çok yakından bildiğini, bu yüzden onları kendine

rakip tanımadığım da anlatmakta, daha önemlisi, rakiplerinin bilimsel kapasitelerinin

zafiyetini de gerçekten ortaya koymaktadır.

b) Molla, Lûtfî'nin karakteri ve ahlaki yapısı:

Yukarıda muhtelif kaynaklardan verilen örneklere bakıldığında, bu ilginç simanın,

kendi zamanında ve çevresinde eşi az bulunur bir âlim, zeki ve nüktedan bir şahsiyet

olmasına rağmen, haddinden fazla mağrur ve kendini beğenmiş olduğu, bu sebeple

de etrafındakileri fazla küçümsedi-ği, küçümsemekle kalmayıp onları terbiye dışı

sözleri ve davranışlarıyla taciz ettiği anlaşılıyor. Bütün kaynaklar bir yandan onu

takdirle yad ederken, diğer yandan bu yönüne de işaret etmekten kendilerini

alamıyorlar. Molla Lûtfî'nin bu karakter yapısının, ona karşı hazırlanan komplonun en

önemli sebeplerinden biri olduğu belirginleşiyor.

Bugün elimizde Molla Lûtfî'nin ahlak cephesini anlamaya yarayacak üç mektup

bulunmaktadır. Molla Lûtfî'nin hocası Sinan Paşa'nın kardeşi Ahmed Paşa tarafından

II. Bayezid'e yollandığı tahmin olunan bu üç şikâyet mektubu, Molla Lûtfî'nin

karakterini ciddi olarak tartışmaya açacak bir nitelik arzediyor.34 Bu mektuplarda

Ahmed Paşa, Molla Lûtfî'nin bazı ahlaki zaaflarından ve yaptığı yolsuzluklardan

bahsetmektedir. Anlaşıldığı kadarıyla Molla Lûtfî'nin o kadar vefakârlıkla bağlı olduğu

hocası Sinan Paşa'nın kardeşi olmasına rağmen, mollanın hışmına hedef olmaktan

kurtulamayan Ahmed Paşa bu mektuplarının ilkinde, "Müderris Lûtfî'nin gayet şerîr ve

... müzevvir ve mekkâr olduğu"ndan ve onun kendisine yaptığını "kâfirin dahi

Müslümana yapmayacağından söz ederek, Sinan Paşa'nın vefatında Molla Lûtfî'nin

onun bütün terekesine el koyduğunu, bu arada kitaplarını zapt ettiğini ve Sinan

Paşa'nın vakfiyesini sakladığını, böylece çocuklarının hakkını yediğini ileri sürüyor.

Ancak daha önemlisi, Molla Lûtfî Fatih Sultan Mehmed'in hâfız-ı kütbü iken, bu

görevine hıyanet ederek bazı kitapları çalıp sattığı, ayrıca Darülhadis medresesinin

bazı kitaplarını da çaldığı, meseleye vakıf olan Sinan Paşa'nın "gayet ihfâ idüp ol vakt

ânı hizmetden red itdürdiği" gibi çok önemli bazı ithamlarda bulunuyor ve II.

Bayezid'den adalet istiyor.35 İkinci mektupta ise, Sinan Paşa'nın ölümüyle birlikte,

Molla Lûtfî'nin yaptığı gayri meşru işleri teftiş için Molla Kestelli'nin görevlendirildiği,

"bî-garaz, müstakim ve hakkânî" olan mollanın bütün yapılanları dosdoğru saraya

rapor ettiği halde, Molla Lûtfî hakkında herhangi bir işlem yapılmadığı, ancak

kazasker tarafından tâzir cezasına çarptırılıp kendisine had vurulduğu, bununla

beraber, daha sonra eski yolsuzluklarına devam ettiği... gibi, yine aynı derecede

vahim bazı suçlamalar dile getirilmektedir.36

Ahmed Paşa ile Molla Lûtfî arasında geçenleri bilemediğimizden, bu suçlamaların ne

kadar doğruyu yansıttığı konusunda kesin bir hüküm vermek zordur. Nitekim

mektupları bulup yayımlayan İsmail E. Erünsal da, bunların tarafsız belgeler

olmadığını vurgulayarak aynı kanaati ileri sürer.37 Bununla beraber, hem anlatanın

şahsiyeti, hem de olaylar göz önüne alındığında, ileri sürülen ithamları büsbütün

uydurma telakki etmek pek kolay görünmüyor. Üstelik, özellikle Fatih'in

kütüphanesinden kitap çaldığına dair itham, Molla Ahaveyn'in aşağıda tahlil edilecek

risalesinde de dile getirilip böylece bir başka yoldan da teyit edilmiş bulunmaktadır.

Bu sebeple en azından bir kısmının doğru olabileceği ihtimalini hesaba katmak

gerekir düşüncesindeyiz. c) Molla Lûtfî'nin inanç yapısı:

Burada şu soruyu sormak gerekiyor: Molla Lûtfî'ye isnat edilen zındıklık ve mülhidlik

suçu aslında onu ortadan kaldırmak isteyen meslektaşlarının bir iftirası mıydı, yoksa

Molla o devir için zendeka ve ilhad ile yorumlanacak bazı fikir ve kanaatlerin sahibi

miydi?

Kaynaklara bakılacak olursa, ilk bakışta Molla Lûtfî'nin gerçek anlamda zendeka ve

ilhad ile herhangi bir alakasının olmadığını kabul etmek doğru görünüyor. Bu hususta

elde bazı veriler bulunmaktadır. Mesela bütün kaynaklar onun ikindiye kadar

medresede dersini verdikten sonra, Şeyh Vefa zaviyesine giderek orada da Sahîh-i

Buharı okuttuğunu, bu esnada zaman zaman ağladığını kaydediyorlar.38 İbadetlerini

düzenli bir şekilde yaptığı konusunda en ufak bir şüphe bulunmuyor. Daha önemlisi,

Molla Lûtfî'nin yukarıya aldığımız savunma metni, kendisine isnat edilen suçu

kesinlikle reddedişinin belgesidir. Ayrıca, Şakâyık-ı Nu'mâniyye'nin verdiği bilgiye

göre, Molla Lûtfî idam edilmek üzere hapisten çıkarılıp At Meydanı'na götürülürken

yolun iki tarafına dizilip kendini seyreden kalabalığa sürekli olarak Allah'ın varlığına

inandığını, İslam'ın tasdik lazım gelen kurallarım tasdik, inkâr gerektirenleri inkâr

ettiğini söyleyip durmuş, sık sık kelime-i şahadet getirerek imanını etrafa tasdik

ettirmeğe çalışmıştır.39 Molla Lûtfî'nin gerek muhakeme esnasında, gerekse idama

götürülürken İslam imanından, Ehl-i Sünnet mezhebinden ayrılmadığını, imanı bütün

bir Müslüman olduğunu ısrarla vurgulayan bu hareketleri, daha önce giriş bölümünde

ele alınan örneklerin hemen hiçbirinde görülmediği gibi, bundan sonra incelenecek

örneklerde de görülmeyecektir. Bu tavrın ölüm korkusuyla sergilenmiş olduğunu

düşünmek de mümkün olmakla birlikte, bu ilginç âlimin karakteri göz önüne

getirildiğinde, onun paniğe kapılacak biri olmadığını, dolayısıyla bu ikrarında samimi

olduğunu kabul etmek lazım gelir. Ayrıca, hepsinden önemlisi, Molla Lût-fî'nin bugün

kütüphanelerde mevcut bilinen hiçbir eserinde, Ehl-i Sünnet inançlarına aykırı,

zendeka ve ilhada yorulacak herhangi bir ifadeye rastlanmamıştır.

Bütün bunlar ve özellikle idam hükmü kendine iletildiğinde II. Baye-zid'in şaşkınlığa

düşmesi ve hükmü zoraki tasdik etmesi, üstelik idam gerçekleştiğinde halkın ve diğer

ulemanın bundan büyük bir üzüntü duyması, Molla Lûtfi'nin inançlarında zendeka ve

ilhada yorulacak herhangi bir hususun bulunmadığı izlenimini veriyor. Nitekim,

dönemin çoğu uleması gibi, günümüz araştırıcıları da aynı kanaate varmaktadırlar.

Şerefeddin Yaltkaya, A. Adnan Adıvar, İ. Hakkı Uzunçarşılı, H. Şinasi Çoruh, İsmet

Parmaksızoğlu ve nihayet O. Şâik Gökyay, Molla Lûtfi'nin bir zındık ve mülhid

olmadığı konusunda kesin kanaat sahibidirler.40

Bununla beraber, aksi izlenimi verebilecek ipuçları da bulunuyor. Mesela Lâmiî

Çelebi gibi, Molla Lûtfi'nin çağdaşı olan mühim bir sima, onun zındıklık suçuyla

yargılanmak üzere hapse atılması dolayısıyla ebced hesabıyla düştüğü tarihte, aynen

"Lutfi-i mülhid" tâbirini kullanıyor.41 Yukarıda sözü edilen, Ahmed Paşa'nın II.

Bayezid'e yazdığı birinci mektupta, Molla Lûtfî için "gaddar-ı bî-dîn ve bî-î'tikad"

ifadesi bulunmaktadır.42 En hafifi Ehl-i Sünnet inançlarının dışında olma, en ağırı

İslam'ı ve

Allah inancını reddetme anlamında yalnızca inanç alanıyla ilgili olarak kullanılan bu

tabirlerin, rasgele ve adı geçenin karakter zaafları sebebiyle işlediği ileri sürülen

suçlardan dolayı kullanıldığını söylemek zordur. Bu itibarla Ahmed Paşa'nın bu

ifadesini, inançsızlık anlamında kullandığı muhakkaktır. Ahmed Paşa acaba neden

Molla Lûtfî'yi bu şekilde tavsif ediyordu? Veya Lâmiî Çelebi ve Ahmed Paşa'nın

kullandıkları bu terimler sırf onların adı geçene karşı şahsi düşmanlıklarının basit bir

ifadesini mi, yoksa gerçekten fiilî bir durumu mu yansıtıyor? Doğrusu, bu iki ifadeden

yola çıkarak bu soruların cevabını kesin olarak verebilmek imkânsız gibi görünüyor.

Bununla birlikte, bugün elimizde bize bu konuda yardımcı olacak önemli bir risale

bulunuyor. İsmet Parmaksızoğlu'nun ve İsmail E. Erün-sal'ın kısa tanıtmaları hariç

tutulursa,43 daha önce Molla Lûtfî üzerinde yazan araştırmacıların hemen hiç

bahsetmedikleri bu risale, onun inançları ve düşünceleri meselesini yeniden

tartışmaya açacak kadar mühim görünüyor. Risalenin bir diğer önemi ise,

Şeyhülislam İbn Kemal'in Molla Kâbız olayı münasebetiyle zındıklık hakkında kaleme

aldığı ,aynı mahiyetteki risaleyle beraber, literatürde bilinen yegâne iki örnekten biri,

daha doğrusu ilki, hatta bir bakıma İbn Kemal'in risalesine örnek olmasından

gelmektedir. Molla Lûtfi'nin inanç cephesini açıklamak maksadıyla kaleme alınmış

bulunan bu risale, aslında Şakâyık-ı Nu'mâniyye'de Molla Ahaveyn ile ilgili kısımda

onun eserleri arasında "Ahkâmu'z-Zındîka'ya müteallik bir risale" diye

zikredilmektedir.44 Ancak Şakayık yazarı, risalenin Molla Lûtfî olayı ile ilgisine ne

burada, ne de Molla Lûtfî'ye ayırdığı kısımda işaret etmediği için dikkati çekmemiş,

bu sebeple de bugüne kadar ele alınıp tartışılmamıştır. İşte bu Arapça risale Molla

Lûtfi'nin inanç cephesiyle ilgili çok önemli iddiaları sergilemektedir.45 Ayrıca, Osmanlı

tarihinde türünün bilinen ilk örneği olması ve Molla Lûtfî'nin inanç yönüyle ilgili

iddiaları gündeme getirmesi bir yana, bundan sonra bahsedilecek olan zendeka ve

ilhad olaylarının da dini cephelerinin, takip edilen hukuki prosedürün ve verilen idam

cezalarının gerekçelerinin anlaşılmasına yardımcı olacağı için, burada tartışmaya

değer görüyoruz.

Molla Ahaveyn'in söz konusu bu risalesi, yaklaşık beş buçuk varaktan ibaret olup,

yedi kısa fasıldan oluşmaktadır. Birinci fasıl, zındıkın tarifi ve Peygamber'e hakaret,

sövme (sebb);46 ikinci fasıl, zındıkların tevbelerinin kabulü meselesi;47 üçüncü fasıl,

Peygamber'in ailesi efradına ve yakınlarına (ashab) hakaret ve sövme;48 dördüncü

fasıl, Kur'an-ı Kerîm'le alay edip hafife alma;49 beşinci fasıl, kötü niyetle olmadan

sehven ve cahillikle "zendeka ve ilhad" suçu işleme;50 altıncı fasıl, zimmîlerin

"zendeka ve ilhad" suçu işlemeleri;51 yedinci fasıl, Allah'a hakaret ve sövme;52

sekizinci fasıl, zındıkların mirası, yıkanıp cenaze namazlarının kılınıp

kılınamayacağı53 ve zındıka verilecek idam cezasının infaz biçimleriyle ilgilidir.54

Bunlara ek olarak da sonda Molla Lûtfî'den bahseden toplam iki varaklık önemli bir

pasaj bulunmaktadır.

Bu sayılan yedi fasılda, Şerhü'l-Mekâsıd, eş-Şifâ ve es-Seyfü'l-Meslûl fî Sebbi'r-Resûl

gibi, genellikle Osmanlı uleması arasında çok tutulmuş kitaplara ve çeşitli mezhep

imamlarının ve eski ulemanın bunlarda kayıtlı içtihatlarına referans verilmek suretiyle

zendeka ve ilhad suçlarının teorik tarifleri yapılmış, hukuki sonuçları tartışılmıştır. Bu

içtihatlar arasındaki ihtilaflara da gerektiğinde dikkat çekilmiş ve içlerinden "Osmanlı

ulemasının eskiden beri tercih ettiği fetvalar" seçilerek zikredilmiştir.

Bütün bunlar arasında dikkati çeken hususlardan biri, en başta, adı açıkça

söylenmeden, yalnızca "şahıs" kelimesiyle atıfta bulunularak Peygamber'in

nübüvvetini itiraf ve İslam'ın esaslarının gereklerini açığa vurmakla beraber esas

olarak "küfür"den ibaret birtakım inançları içinde saklayan bir kişiden söz edilmesidir

ki, bu Molla Lûtfî'den başkası olmamalıdır. İkinci bir husus, kanaatimizce, bu risalede

fasıllar halinde bahis konusu edilen zendeka ve ilhad suçları rasgele seçilmemiştir;

açıkça yazılmama-sına rağmen, yazarın Molla Lûtfî'nin işlediğine inandığı suçları ima

etmesidir ki, bizce aynı zamanda şahitlerin onu ne gibi iddialarla suçladıklarını

göstererek bize ışık tutmakta, dolayısıyla ayrı bir önem arz etmektedirler. Molla

Ahaveyn, önce tereddüt edip sonra katıldığı idam fetvasını, kanaatimizce bu

gerekçelere dayandırmış olmalıdır. Bu demektir ki, Molla Lûtfi esas olarak

Peygamberlik kurumuna ve Kur'anın ilahi bir kitap olduğuna karşı çıkmakla itham

edilmiş olabilir.

Risalede yedinci faslın sonunda, Molla Lûtfî ile ilgili kısma geçmeden, "tarîkü'1-katl"

başlığı altında ilginç bir pasaj dikkati çekiyor. Burada, idam hükmü giyen zındık ve

mülhidlere bu hükmün ne şekilde uygulanacağı anlatılıyor. Buna göre idam, a) boynu

vurulmak, b) asılmak, c) veya karnı yarılmak suretiyle yerine getirilmekte, sonra da

ceset yakılmaktadır. Biz kaynakların ifadelerine göre Molla Lûtfî'nin boynu kılıçla

vurularak idam olunduğunu, ancak cesedinin yakılmayıp Eyüp'te, sonradan Defterdar

Mahmud Çelebi Mescidi'nin yapıldığı yerin yakınlarında defnedildiğini biliyoruz.55

Molla Lûtfî'yi anlatan kısma gelince,56 burası, bizzat adı geçenin muhakemesinde

bulunmuş ve alınan idam kararını onaylamış bir zatın kaleminden çıkmış olması

itibariyle tam anlamıyla önemli bir tarihsel belge niteliğini taşıyan birinci elden

kaynaktır. Burada önce Molla Lûtfî'nin fazilet ve maharetlerinden, tıp ilmindeki derin

vukufundan bahsediliyor, sonra da hadis alanında iddia sahibi bulunduğu, ancak

nübüvveti inkâr ettiği belirtilerek bazı şenî söz ve fiilleri bulunduğu kaydediliyor.

Sultanın kütüphanesine emin tayin olunduğu, ancak -Ahmed Paşa'nın mektubunda

da sözü geçtiği üzere- hıyaneti görüldüğü için azledildiği, birkaç kere müderris tayin

olunduğu ve nihayet darb ve hapis cezasına çarptırıldığı halde, sonradan tekrar

yüksek medreselerde müderrislik yaptığı kısaca anlatılıyor. Daha sonra şeriata

saldırmaya başladığı ve tamamiyle "filozofların sözlerine itibar gösterdiği"

vurgulanıyor, birçok talebenin onu taklit ettiği, ayrıca halktan pek çok kişiyi de

sapkınlığa yönelttiği bildiriliyor.

Eğer Molla Ahaveyn'in "filozofların sözlerine itibar gösterdiği" şeklindeki bu ifadesi

vaki ise, bu yukarıda açıkladığımız varsayımımızı teyit eden bir delil olabilir.

Molla Lûtfi olayı hakkında Molla Ahaveyn'in versiyonu şöyle özetlenebilir: Molla'nın

zındıklığı ve mülhidliği Sultan Bayezid'in kulağına gitmiştir. Sultan onun ve onun gibi

kimselerin hapsedilmesini emreder. Akabinde divanda ulema ve ileri gelenler, vezirler

ve kazaskerler toplanırlar. O arada şahitler de getirilir; bunlar bildiklerini anlatırlar.

Ama anlatılanlar oradakileri son derece şaşırtır ve hayrete düşürür; gözlerinden

yaşlar gelir, elleriyle dizlerine vurup dövünmeye başlarlar, yüksek sesle bağırıp

çağırırlar, çığlıklar, naralar atarlar. Molla Ahaveyn'e göre, şahitler ifadelerini bitirdikleri

zaman, Molla Lûtfî'nin, bir kısmı zendeka, bir kısmı sebb, bir kısmı irtidad, bir kısmı

bu ikisine birden giren, bir kısmı da bunların hepsini kapsayan birtakım "fahiş sözler"i

meydana çıkmıştır. Ulema ve kazaskerler mecliste geçenleri sultana naklederler.

Şeriatın gereğine göre hüküm vermeye sıra gelince, aralarında ihtilaf çıkar ve bir

mücadele başlar. Sonunda Molla Lûtfî'nin öldürülüp yer yüzünün onun sapkınlığından

temizlenmesi konusunda anlaşırlar. Vezirler bu kararı beğenirler. Daha sonra Molla

Lûtfi At Meydanı'na götürülmüş ve kılıçla boynu vurulmuştur. 220 Molla

Ahaveyn'in anlattıkları burada bitiyor. Bu ifadeleriyle o, olayın

canlı şahidi olarak yaşadıklarını günümüze aktarmış oluyor. Bu hikâye gösteriyor ki,

Molla Ahaveyn idamdan sonra risalesini kaleme alırken, meslektaşının zındıklık ve

mülhidliğine inanmış, inanmaktan da öte, cezasının yerinde olduğuna hükmetmiştir.

Bu risalesi vasıtasıyla, Molla Lût-fi'ye yöneltilen ithamlardan bizi haberdar etmektedir.

Bu ithamlar ne dereceye kadar gerçeğe uyuyor, ne kadarı iftira veya hasetliğin,

hasımlığın, rekabetin ürünüdür, bunu bilebilmek belki hiçbir zaman mümkün

olmayacaktır. Ama Molla Lûtfî'nin Mevzûâtu'l-Ulûm ve'l-Metâlibu'l-İlâhiyye, es-SebVş-

Şidâd, Haşiye ıalâ Hasiyeti Şerhi'l-Metâli'(Seyyid Şerîf-i Cürcâ-nî), Haşiye 'alâ Şerhi

Miftâh (Seyyid Şerîf-i Cürcânî), Haşiye 'alâ Şerhi'l-cAkâid (Ömer en-Nesefî) gibi

bugün mevcut eserleri arasında bizim görebildiklerimizde kendine isnat olunan

zendeka ve ilhad suçuyla ilgili en ufak bir kayda rastlamadığımızı söylemeliyiz. Bu

eserlerin hepsi de, vaktiyle Şerefeddin Yaltkaya'nin dediği gibi, Ehl-i Sünnet

inançlarına göre yazılmışlardır.57 Burada aynen Şeyh Bedreddîn'inkine benzer bir