O’smirlarning kattalar bilan o’zaro munosabatlarining psixologik xususiyatlari mundarija kirish i-bob o’smirning kattalar bilan o’zaro munosabatlarining nazariy tahlili

1.2 O’smirlar va kattalar o’rtasidagi o’zaro munosabatlarning samaradorligi
Tadqiqot ma'lumotlari shuni ko’rsatadiki, o’smirlik davrida o’smir o’zining kattaligini, birinchi navbatda, uyda, oilada tasdiqlashga intiladi. Uning ota-onasi bilan bo’lgan munosabati ayniqsa mazmunli va hissiy jihatdan kuchayadi. Konfliktli xatti-harakatlar dastlab (taxminan 10 yoshda) bobo-buvilar, aka-uka va opa-singillar bilan muloqotda namoyon bo’ladi. Bu bolalar xulq-atvorining ma'lum shakllarining namoyon bo’lishi bilan birga keladi: bir tomondan, himoyaga, mehrga bo’lgan talabning ortishi, boshqa tomondan, yangi talablarni bajarishdan bosh tortish. Keyingi bosqichda ziddiyat, birinchi navbatda, ona bilan munosabatlarda namoyon bo’ladi. Bu davrda kattalarning xulq-atvorida namoyon bo’lish doirasi sezilarli darajada kengayadi, shuningdek, kattalarning fikri o’smir uchun ahamiyatsiz bo’lgan ko’proq sohalar mavjud. U o’ziga bolalarcha tuyuladigan bunday xatti-harakatlardan qat'iyan rad etadi. Uchinchi bosqich ota bilan muloqotning ahamiyati ortishi bilan tavsiflanadi, uning tan olinishi o’smirning yutuqlari uchun eng muhim bo’ladi. Tan olishning ahamiyati, o’z huquqlarini himoya qilish pozitsiyasi o’smirning sezgirligini, zaifligini oshirish uchun asos yaratadi. Ko’rgazmali namoyishlar doirasi juda keng: bo’ronli janjallardan tortib to bolalarcha injiqliklarga, haddan tashqari ta'sirchanlik, ta'kidlangan negativizm, kattalarning harakatlari va so’zlarini tanqid qilishning kuchayishi va boshqalar. Ammo bu barcha holatlarda o’smir uchun uning mustaqilligini tan olish, kattalar bilan teng huquqli bo’lishi ularning amalda amalga oshirilishidan ko’ra muhimroqdir. Voyaga yetganlik tuyg'usi rivojlanishi bilan, ota-onalarga ushbu balog'atni tan olish talablari asta-sekin kundalik arzimas narsalardan iborat ma'lum bir mazmun bilan to’ldiriladi: ba'zi narsalar uchun ajratilishi kerak bo’lgan vaqt, uyga qaytish, kompyuterda o’tirish vaqti, xonada yoki stolida tartib darajasini aniqlash, uy yumushlarini bajarish va hokazo. O’smir va kattalar ko’pincha diametrik ravishda turli xil pozitsiyalarni egallagan bu "arzimas narsalar" ko’plab nizolar manbai bo’lib xizmat qiladi. 12-13 yoshda o’smirning o’z qarashlari va qadriyatlarini himoya qilish, ularni kattalarning me'yorlari va talablariga qarshi qo’yish istagida ifodalangan qadriyatlar to’qnashuvining dastlabki belgilari paydo bo’ladi. Bu qarama-qarshilik rivojlanishning keyingi - o’smirlik davrida to’liq namoyon bo’ladi. O’smirlik davrida bunday konflikt turli sohalarda - o’qituvchining so’zlariga, "adolatsiz" belgisiga bo’lgan munosabatdan tortib, siyosiy va iqtisodiy muammolar bo’yicha bahslargacha bo’lgan o’z adolat haqidagi tushunchasini faol himoya qilishda namoyon bo’ladi. O’smir qandaydir o’zgacha zavq bilan ota-onalarni, umuman, kattalarni o’zlari targ‘ib qilayotgan me’yorlarga amal qilmayotganliklarini, ularni ikkiyuzlamachilikda ayblab, go’yo kattalarning kamchiliklarini topishga alohida e’tibor qaratgandek “tanbeh” qila boshlaydi. Buning sabablari o’smirning o’zi haqidagi g'oyasining o’ziga xos xususiyatlarida, uning tafakkurining o’ziga xos xususiyatlarida va axloqiy rivojlanishning tegishli xususiyatlarida mavjud. J. Piajening tadqiqotlari shuni ko’rsatdiki, 12 yoshdan 13 yoshgacha bo’lgan davrda shaxsning axloqiy rivojlanishi yangi ma'noga ega bo’ladi. O’smir uchun uning o’ziga xos hayotidan tashqariga chiqadigan qadriyatlar va ideallar muhim bo’lib qoladi: ijtimoiy adolat, erkinlik, do’stlik, sevgi, samimiylik va boshqalar. Bu tushunchalarning barchasi hissiy rangga ega va u uchun shaxsan ahamiyatlidir. Biroq, bu qadriyatlarni idrok etishga intellektual rivojlanishning o’ziga xos xususiyatlari, birinchi navbatda, J. Piaje tomonidan tasvirlangan "kognitiv egosentrizm" ta'sir qiladi. Bu yoshdagi o’smirda haqiqatan ham mavjud va potentsial mumkin bo’lgan joylar o’zgaradi va ta'sirchan ahamiyatga ega bo’lgan intellektual konstruktsiyalar unga atrofdagi hayotdan ko’ra haqiqiyroq ko’rinadi. Shuni ta'kidlash kerakki, o’smir uchun ma'lum tamoyillarning "tadbiq etilishi" ko’pincha muayyan harakatlar emas, balki bu tamoyillarni og'zaki e'lon qilish va tasdiqlashdir. O’smirlar uchun juda hayajonli bo’lgan kattalar bilan o’z huquqlarining tengligini sinab ko’rish istagi, ular va kattalar uchun umumiy hayot qoidalari o’smirning bir xil talablarni qo’yishida namoyon bo’ladi. Vaziyatning murakkabligi o’smirning kattalarga nisbatan ehtiyojlarining ikki xilligidadir. U kattalardek mustaqillikka ham, bolalikda ham g'amxo’rlikka muhtoj. Bolalik davrida rivojlanish uchun juda muhim bo’lgan xavfsizlik hissi o’smirlik davrida muhim bo’lib qoladi, bu o’smirlik inqirozidan muvaffaqiyatli o’tish uchun zarurdir. Aynan shu xavfsizlik tajribasi o’smirga tajriba o’tkazish imkoniyatini beradi, hayotining chegaralarini bosib o’tadi.
Bu ikkilik ko’pincha o’smirning ota-onalarga va o’qituvchilarga bo’lgan iste'molchi munosabatida namoyon bo’ladi. Shunday qilib, ko’plab tadqiqotlar ma'lumotlari shuni ko’rsatadiki, 11-12 yoshli o’smirlar sinfdagi qiziqarli hayot, bolalar o’rtasidagi yaxshi munosabatlar asosan o’qituvchilarga, birinchi navbatda sinf rahbariga bog'liq deb hisoblashadi. Maktab o’quvchilari ularga g'amxo’rlik qilishni, ularni nazorat qilishni ota-onalarning burchi deb bilishadi, bu o’smirlarning o’zini tutishidan qat'i nazar, ular bajarishi kerak va ko’pincha ota-onalari yoki o’qituvchilariga qandaydir tarzda minnatdor bo’lishlari kerak bo’lgan so’zlarni shaxsiy haqorat sifatida qabul qiladilar. . Bu ma'noda: "U ona, shuning uchun u menga g'amxo’rlik qilishi kerak" degan gaplar juda tipik. Bunday bayonotlar ko’pincha kattalarni o’zlarining ochiq bema'niligi bilan qo’rqitadi, ammo ularni sinchiklab o’rganish shuni ko’rsatadiki, bu yerda, birinchi navbatda, o’smirlarning ularga qo’yiladigan talablar kattalarga qo’yadigan talablarga qanchalik mos kelishini tekshirish istagi namoyon bo’ladi. Xususan, bu bolalarning kattalarning o’zlari haqidagi tashvishlariga hasad qilishda namoyon bo’ladi - narsalarni sotib olish, o’yin-kulgi, do’stlar va boshqalar. Siz o’smirlarning ota-onalaridan tez-tez eshitishingiz mumkin: "Men o’zim uchun biror narsa yoki o’zim uchun biror narsa sotib olsam, u chiday olmaydi. Ba'zida men undan yangi narsalarni yashiraman, lekin u hali ham topadi va janjal qiladi", "U faqat o’zi dam olishi kerak deb hisoblaydi, lekin bizga hech narsa kerak emas." O’smirlar esa buni shunday ifodalaydilar: “Yangi ko’ylak so’radim, pul yo’q, deyishdi, lekin onamga shunday qimmat narsalar olib berishdi. Axir, uning narsalari bor", "Menga telefonda ko’p gaplashishimni aytishadi va onam do’stlari bilan gaplasha boshlaydi. "O’smirlik rashki" bu davrda ko’plab o’smirlar his-tuyg'ularini ochiq ifodalashga (quchoqlash, o’pish, mehrli so’zlar va boshqalar) qarshilik ko’rsatishni boshlaganligi sababli kuchayadi, ammo ularda kattalarga bo’lgan muhabbatni ifodalashning boshqa shakllari yo’q. O’z navbatida, ota-onalar ham eski shakllarda o’smirga bo’lgan sevgisini izhor qilib, ma'lum bir noqulaylikni his qila boshlaydilar va ko’pincha uni boshqa yo’l bilan ifodalashni bilishmaydi. Shunday qilib, ularning ikkalasida ham haqiqiy ehtiyojni ifodalash vositalari yo’q, bu o’z-o’zidan keskinlikni keltirib chiqaradi. Eng muhimi, ikkalasi ham bir-birlarining sevgisiga ma'lum darajada shubha qila boshlaydilar (bu asosan turli vaziyatlarda janjal va nizolar bilan osonlashadi) va shu bilan birga o’zlarini aybdor his qiladilar. Kattalar ota-ona mehrining namoyon bo’lishi bolalarning ulg'ayishi bilan tabiiy ravishda o’z shakllarini o’zgartirishini tushunishlari muhimdir. Lekin o’smirning o’zi ham his-tuyg‘ularini tushunishi, ularni to’g‘ri va turli yo’llar bilan ifodalashni o’rganishi muhim ahamiyatga ega. Buni, masalan, o’smirlar bilan maxsus guruh mashg'ulotlari jarayonida o’rgatish mumkin. Kattalar bilan munosabatlarning murakkabligida, o’smirning ularga hech narsa tushuntira olmaslik tajribasida, o’smirning yolg'on sabablari ko’pincha yotadi. Bu o’spirinning o’zi hali ham uning xatti-harakatlarining haqiqiy sabablarini yaxshi bilmasligi bilan bog'liq. U o’z harakatlarining ichki to’g'riligini juda yaxshi biladi, lekin buni boshqalarga tushuntirish uchun vositalarga, birinchi navbatda, so’zlarga ega emas. Shunday qilib, affektiv portlashlar, to’satdan izolyatsiya, o’z xatti-harakatlarining sabablarini tushuntirish so’rovlariga javoban o’z-o’zidan chekinish. Bunday holatlar jazodan qo’rqishdan kelib chiqadigan oddiy yolg'onlardan kam emas. Voyaga yetganlik tuyg'usining individual namoyon bo’lishiga kattalar, ayniqsa ota-onalar bolada qanday xulq-atvorni rivojlantirish zarur deb hisoblaganligi va ular unga qanday talablar qo’yganligi va qo’yayotganligi muhim ta'sir ko’rsatadi. Demak, itoatkorlik, kattalarga to’liq bo’ysunish talablari adaptiv munosabat - boshqa odamlarga moslashish, ularning xohishlariga moslashish istagini shakllantirishga olib keladi. Bunday munosabatni shakllantirgan o’smir kattalardan mustaqilligini tan olishga intiladi, shu bilan birga o’zini ularga qarama-qarshi qo’yadi. Aynan shunday o’smirlar uchun kattalardan tengdoshlar guruhiga orientatsiyaning keskin o’zgarishi xarakterlidir. Ular ilgari kattalarga nisbatan bo’lgani kabi, guruh talablariga to’liq bo’ysunib, ushbu guruhning xohishlariga moslasha boshlaydi. Kattalarning bolalarning harakatlariga, ularning talablarini bajarmasligiga, kattalarning homiylik pozitsiyasining keng tarqalganligi, o’smirlarning mustaqillikka intilish va bunday istakni cheklash qo’rquvi bilan kamsituvchi munosabati bilan o’smirlar rivojlanishi mumkin. Tashqi tomondan qarama-qarshi bo’lgan ikkita pozitsiya. Bu o’z-o’zidan bolalarning o’ziga xos xususiyatlarini ta'kidlab, kattalikni namoyishkorona rad etish yoki kattalar nazarida o’z mustaqilligini tasdiqlash istagi, bu ko’pincha eng ekstremal shakllarda namoyon bo’ladi. Bunday o’smirlar o’z-o’zini tasdiqlash barcha istaklarning erkin ifodalanishiga ishonishni boshlaydilar. Aynan ularda negativizm eng sof shaklda namoyon bo’ladi. Ko’pincha infantil ko’rinishlar va ochiq negativizm birlashtiriladi yoki muqobil bo’lib, u yoki bu tendentsiya xatti-harakatlarda namoyon bo’ladi. Voyaga yetganlik tuyg'usining namoyon bo’lishining adekvat shakllari kattalar o’smirni sinovdan o’tkazishga undagan hollarda shakllanadi. Ular o’smirning kuchli va zaif tomonlarini tushunishga yordam beradi, unga muvaffaqiyat va muvaffaqiyatsizliklar sabablarini tushuntiradi va muvaffaqiyatga erishishda yordam beradi. Kattalar o’smirni maqsadga erishish uchun vositalar - zarur bilim, ko’nikma va malakalar bilan ta'minlashi muhimdir. Bunday holda, o’smir mustaqil ravishda harakat qiladi, lekin shu bilan birga, men kattalarning yordamiga aminman. Uning uchun kattalar tomonidan tan olinishi muhim. Agar kattalar o’smirga bo’lgan munosabatini o’zgartirmasa, uning kattalik tuyg'usining namoyon bo’lishining o’ziga xos xususiyatlarini hisobga olmasa, o’smir va kattalar o’rtasidagi ziddiyat chuqurlashadi va uzoq davom etishi mumkin. E'tibor bering, bolalar va ota-onalar o’rtasidagi nizo munosabatlariga oid so’rovlar bo’lsa-da, o’smirlarning o’zlari, qoida tariqasida, paydo bo’lgan qarama-qarshiliklarni, uydagi janjallarni va hokazolarni chuqur boshdan kechiradilar. Ba'zi muammolar va nizolar o’smirlar va ota-onalar o’rtasidagi munosabatlarda juda tipik hodisa bo’lishiga qaramay, ularning kuchi, jiddiyligi, chastotasi va eng muhimi, o’smirning keyingi rivojlanishiga ta'siri ko’p jihatdan oilaviy tarbiya uslubiga bog'liq. Har bir o’smirning ota-onasi bilan ziddiyatning o’ziga xos shakli bor, bu unga juda xosdir biri deyarli har doim qo’pol, ikkinchisi qichqiradi va hokazo. Ushbu xatti-harakatlar shakllari kattalar tomonidan ushbu o’smirga xos bo’lgan shaxsiy xususiyatlar sifatida qabul qilinadi. Biroq, bu shunday bo’lishdan uzoqdir. O’smirning u yoki bu xatti-harakatining sabablarini tushunish uchun uni u yoki bu shaxsiy xususiyatning namoyon bo’lishi deb hisoblamaslik kerak, balki motivni aniqlash kerak buning uchun u yoki bu harakat bajariladi. Keyin bu, odatda, kattalar tuyg'usining namoyon bo’lishi, lekin ehtimol bu boshqa sababdir. Har bir aniq holat o’z tahlilini talab qiladi.