O‘zbekisòon respublikasi oliy va o‘RÒa maxsus

Suvning fizik xossalari

Biosferada eng ko‘p tarqalgan ikkita neorganik birikma bor. Bulardan biri yer yuzining taxminan to‘rtdan uch qismini qop- lagan va jami qariyb 1,5 milliard km³ dan iborat gidrosfera — suv, ikkinchisi esa kurramizni bir necha kilometr qalinlikda qoplab olgan atmosfera — havodir. Bular bir-biridan o‘ziga xos sharoitlari bilan farq qiladi.

Baliqning yashash muhiti bo‘lgan suv o‘zining bir qator fizik xossalari bilan baliqning morfologiyasi va ekologiyasiga tur- licha ta’sir ko‘rsatadi. Suv havoga nisbatan zichroq, uning so- lishtirma og‘irligi baliqning solishtirma og‘irligiga yaqin bo‘lga- nidan baliq suvda cho‘kib ketmaydi, umrbod muallaq holda yashaydi, bemalol harakatlanib yura oladi. Muallaq holda yashashda baliqqa solishtirma og‘irligidan tashqari suzgich pu- fagi ham yordam beradi. Akula kabi suzgich pufagi yo‘q baliqlarda esa bu vazifani suzgichlari bajaradi.

Issiqlik sig‘imi nihoyatda katta bo‘lganidan suvning harorati soat, sutka va fasllar ichida yer va atmosfera haroratiga nisbatan ancha kam va sekin o‘zgaradi. Bu omil sovuqqonli baliqlarning hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.

Suvning issiqdan torayishi va sovuqdan yengillashib, kenga- yishi hamda siqilmaslik xossasi ham muhim omillardan bo‘lib, shu muhitda yashaydigan barcha organizmlar, jumladan, baliqlar hayoti uchun katta ahamiyatga ega. Chunki suvning beti, ya’ni faqat ustki qatlami muzlab, ostki qatlamlaridan ajralgan issiqlikni tutib turadi. Buning natijasida qishda havzaning tagigacha muz- lamasdan faqat ustki qatlami muzlaydi, xolos.

Quruqlikda yashovchi jonivorlar kabi suvda yashovchi jo- nivorlar, jumladan, baliqlar ham o‘simliklar hosil qiluvchi kis-

lorodsiz hayot kechira olmaydilar. Kislorod jonivorlar organiz- miga qon orqali o‘tib, modda almashinuvini ta’minlash bilan birga, o‘sish, urchish, qishlash, migratsiya qilish, ovqat hazm qilish, nafas olish kabi barcha jarayonlarda katta rol o‘ynaydi.

Suvda erigan kislorodning ko‘p-oz bo‘lishi suvning harorati, sho‘rlik darajasi kabi omillarga bog‘liq. Kislorod suvda havoda- giga nisbatan 20 martacha kam. Kimyoviy jihatdan toza suvda (bir l da 10 sm) va tog‘ suvlarida (bir l da 7—8 sm) kislorod ko‘p bo‘ladi, boshqacha aytganda, erigan kislorodning oz- ko‘pligi suv qanchalik sovuqligi va sho‘rligiga bog‘liq. Òabiatda esa barcha suvlarda ozmi-ko‘pmi tuz bo‘ladi, binobarin, kislorodga juda boy suvning o‘zi yo‘q. Harorati 30 °C l da sho‘rligi 3,5 % li dengiz suvining bir l da 4—5 sm³ kislorod mavjud, xolos. Baliqlar ana shu oz kislorodli muhit almashinuviga mos- lashgan jonivordir.

Ayni vaqtda ularning kislorodga bo‘lgan ehtiyojlari ham tur- licha. O‘rta Osiyodagi tog‘ suvlarida yashaydigan osman, qora- baliq, tiniq suvlarda tarqalgan golyan, kumja kabi baliqlar bir l da 7—10 sm³ kislorod bo‘lgan suvda hayot kechiradi, bir l da 5 sm³ kislorod bo‘lgan suvda esa ahvoli og‘irlashib qoladi. O‘rta Osiyo daryolarining tinch oqadigan yerlari, ko‘llarning o‘t bosgan joy- lari kabi bir l da 4 sm³ va undan ham ozroq kislorod bo‘lgan suvlarda qizilko‘z, olabug‘a kabi baliqlar yashaydi. Zog‘orabaliq, erinchoqbaliq, tovonbaliq kabilar kislorod juda oz — bir litr suvda 0,5 sm³ miqdorda bo‘lgan havzalarda ham yashayveradi. Dengiz suvida kislorod yetarli, faqat suv ostidagi kamarlarda, qo‘ltiq va ko‘rfaz kabi dengizdan ajralib chiqqan havzalardagina kam bo‘lishi mumkin.

Ba’zi suv havzalarida qish kezlari, boshqalarida esa yoz vaq- tida organik moddalarning chiqishi natijasida erigan kislorod shu qadar kamayib yoki butunlay yo‘q bo‘lib ketadiki, buning oqibatida baliqlar kislorod ochligiga (tanqisligiga) uchraydilar, nafaslari bo‘g‘ilib, ko‘plab halok bo‘ladilar. Bunday hodisa «za- mor» deb ataladi.

Qishda suv muzlashidan vujudga keladigan zamor sharoitida baliqlar uchun hayot kechirish ancha og‘ir bo‘ladi. Bunday kezlarda suvning ustini qoplab olgan muz havodan kislorod o‘tkazmay qo‘yadi, suvdagi kislorod esa chiriyotgan organik moddalarning oksidlanishiga sarf bo‘ladi, buning natijasida kislorod yetishmay qolib, baliqlar havzaga quyiladigan va muzlamaydigan daryolar- ning mansabi kabi yerlarga qochadi. Qishi qattiq kelganda dekabr- dan to mart oyining boshlariga qadar muzliklar daryolarning ustini qoplab oladi, shundan qutulish uchun daryo tarmoqlariga qo‘shilib o‘tib ketadi.

3.