O�zbekiston mehnat bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi

Kalit so’zlar:

mehnat bozori, bandlik, davlat, mehnat kodeksi, ishchilar, ijtimoiy- iqtisodiy munosabatlar

Mehnat bozori - bu raqobatbardosh bozor bo'lib, unda mehnat xizmatlari narxi talab va taklif ta'sirida shakllanadi.Tajribali iqtisodchilar va xalqaro tashkilotlar orasida keng tarqalgan muhokama va rivojlangan mamlakatlarda ishsizlikning asosiy omillaridan biri mehnat bozorlarini (ortiqcha) tartibga solish bo'lsa-da, mamlakatlar mehnat bozori tartibga solish darajasi bo'yicha ishsizlikning yuqori darajasiga qaramasdan sezilarli darajada farq qiladi.

Davlat ishchilarni himoya qilish va mehnat bozori samaradorligini oshirish uchun bandlikni tartibga soladi. Biroq, eng kam ish haqi va ish xavfsizligi qoidalari kabi qoidalar bahsli bo'lishi mumkin. Shunday qilib, mehnat qoidalarini belgilash bo'yicha qarorlar ularning ehtimoliy ta'sirining empirik dalillariga asoslanishi kerak. Tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, aksariyat mamlakatlar tegishli oraliqda qoidalarni o'rnatadilar. Ammo bu har doim ham shunday emas va mamlakatlar o'z mehnat bozorlarini haddan tashqari yoki kam tartibga solsa, bu qimmatga tushishi mumkin. Rivojlanayotgan mamlakatlarda samarali tartibga solish, shuningdek, muvofiqlikni oshiradigan ta'sir va ta'lim siyosatiga bog'liq.

Mehnat bozori-bozor iqtisodiyotidagi ijtimoiy–iqtisodiy munosabatlarning tarkibiy qismi hisoblanadi, jamiyatda mehnat bozori yaxshi faoliyat ko’rsatmas ekan, bozor iqtisodiyoti tizimi ham o’zining ijobiy samarasini bermaydi. Mehnat bozorini shakllantirish va uning faoliyatini rivojlantirish uchun, avvalo, oldi-sotdi munosabatlarini asosini tashkil qiluvchi bozor obyektini chuqur anglash lozim. Mehnat bozorida insonning mehnatqilish layoqati tovar shaklida namoyon bo’ladi va yollanma ishlamoqchi bo’lgan kishilar tomonidan taklif qilinadi. Bu layoqat insondagi turli qirralarni, kishining ma’naviy va jismoniy rivojlanish darajasi, malakasi, qobiliyati, iqtidori, mehnatsevarligi, ruhiy holati va boshqalarni qamrab oladi. Ish beruvchi xodimning sarf qilgan mehnatga layoqati bahosini (ish haqini) to’lab boradi.

Mehnat bozori insonning mehnatga layoqatini baholovchi, mehnatlayoqatini yagona bahosini shakllantiruvchi va kengroq ma’noda, insonning o’ziga mehnatlayoqatini tashuvchi sifatida baho beruvchi yagona bozor shaklidir.

Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishga yollash bo’yicha munosabatlar ikki tomonning to’liq erkinligida amalga oshadi. Ishga joylashmoqchibo’lgan tomon yangi ish o’rnidagi ish haqi, mehnat sharoitlari, uzining mutaxassisligi bilan yangi ish o’rnidagi ishning barkarorligi, jamoadagi psixologik muxit, yangi rahbarning muomalasi va boshka bir qator unsurlarga e’tibor beradi. Ish beruvchio’zining ehtiyojlari, imkoniyatlari, ish so’rab murojaat qilgan xodimning yoshi, jinsi mehnatlayoqatining sifati va ish o’rniga talablarini o’rgangan holda, bo’sh ish o’rni uchun zarur xodimning kasbiy, malakaviy darajasi, tajribasini xodimning shu xususiyatlari bilan taqqoslaydi. Agar ish beruvchi va yollanma ishchining talablari bir-biriga to’g’ri kelsa, ishga yollash buyicha mehnat shartnomasi imzolanadi.

Mehnat bozorining davlat tomonidan tartibga solinishi bir qancha ijobiy va salbiy natijalarga olib kelishi mumkin.

Ijobiy tomondan:

• 
  Mehnat bozori qoidalari zaif ishchilarning bandlik holatini yaxshilashi mumkin.
  
• 
  Ko'pgina mamlakatlarda bandlik va samaradorlikka katta salbiy ta'sir ko'rsatish haqidagi xavotirlar tasdiqlanmagan.
  
• 
  Agar qoidalar muayyan mamlakat kontekstidagi yaxshi amaliyotlarga mos kelsa va boshqa qoidalar va institutlar bilan muvofiqlik va o'zaro munosabatlar hisobga olinsa, salbiy ta'sirlarni minimallashtirish mumkin.
  
• 
  Mehnat qoidalari ish beruvchilarni o'qitish, texnologik va tashkiliy innovatsiyalar kabi samaradorlikni oshirish tadbirlarini amalga oshirish uchun rag'batlantirishi mumkin.
  
• 
  Ehtiyotkorlik bilan empirik monitoring va baholash me'yoriy-huquqiy hujjatlarning ijobiy va salbiy ta'sirini aniqlashi va shu tariqa mehnat bozori qoidalari dizaynini yaxshilashi mumkin.
  

Salbiy tomondan:

• 
  Haddan tashqari qattiq qoidalar ish o'rinlari yaratishga to'sqinlik qilishi va rasmiy bandlikni kamaytirishi mumkin, ayniqsa yoshlar va malakasiz ishchilar uchun.
  
• 
  Noto'g'ri tartibga solish ishchilarni himoya qilish, teng bo'lmagan savdo imkoniyatlari va etarli ma'lumot bilan bog'liq muammolarni hal qilmaydi.
  
• 
  Muvofiqlik katta norasmiy sektorlari va ma'muriy salohiyati past bo'lgan rivojlanayotgan mamlakatlar uchun qiyinchilik tug'dirishi mumkin.
  
• 
  Agar mehnat bozori to'g'risidagi ma'lumotlar yetarli bo'lmasa, qoidalarning ta'sirini kuzatish qiyin bo'lishi mumkin.
  
• 
  Mehnat bozorini tartibga solish bo'yicha qarorlar ko'pincha dalillar emas, balki siyosiy tashvishlar bilan belgilanadi.
  

Mehnat bozorini tartibga solish davlat siyosatining yuqori darajadagi va ko'pincha munozarali sohasidir. Ushbu qoidalar rivojlangan mamlakatlarda keng o'rganilgan bo'lsa-da, rivojlanayotgan mamlakatlarda ularning ta'siriga oid adabiyotlar soni ortib bormoqda.

Mehnat bozorida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimida aholining ish bilan bandligi va mehnat sharoitlarini belgilash, u yoki bu ijtimoiy muammolarni hal qilish, ijtimoiy-mehnat mojarolarini bartaraf etish bo`yicha ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar o`rtasidagi munosabatlar markaziy o`rin egallaydi. Mehnat bozorida mazkur munosabatlar jamoaviy, shaxsiy va hududiy usullar asosida tartibga solinadi. Jamoaviy bitimlar tuzilayotganda O`zbekiston Respublikasining «Mehnat Kodeksi», Xalqaro Mehnat Tashkilotining Konvensiyasi va tavsiyalariga asoslaniladi. Xalqaro Mehnat Tashkilotining Konvensiyasida (54-bandida) ta’kidlanganidek, “Jamoaviy muzoqaralar, bir tomondan, tadbirlar, tadbirkorlar guruhi bilan, boshqa tomondan esa, mehnatkashlarning bitta yoki bir necha tashkiloti o`rtasida: a) mehnat sharoiti va bandlikni belgilash; b) tadbirkorlar va mehnatkashlar o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solish; v) tadbirkorlar yoki ularning tashkilotlari va mehnatkashlarning tashkiloti yoki tashkilotlari o`rtasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadlarida olib boriladigan barcha muzoqaralarni bildiradi”. [1]

O’zbekistonda mehnat munosabatlarini qonuniy jihatdan himoya qilish va tartibga solishni amalga oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi mehnat kodeksi ishlab chiqilgan. Ushbu odeksning 4- bandi Mehnatga oid munosabatlarni qonunchilik orqali va shartnomalar asosida tartibga solishning o‘zaro bog‘liqligini ifoda etadi:

“Xodimlar uchun mehnat huquqlarining va kafolatlarining eng past darajasi qonun hujjatlari bilan belgilab qo‘yiladi.

Qonun hujjatlaridagiga nisbatan qo‘shimcha mehnat huquqlari va kafolatlari boshqa normativ hujjatlar, shu jumladan shartnoma yo‘sinidagi hujjatlar (jamoa kelishuvlari, jamoa shartnomalari, boshqa lokal hujjatlar), shuningdek xodim va ish beruvchi o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomalari bilan belgilanishi mumkin.

Mehnat haqidagi kelishuvlar va shartnomalarning shartlari, agar qonunda boshqa holat ko‘rsatilmagan bo‘lsa, bir taraflama o‘zgartirilishi mumkin emas. Mehnat to‘g‘risidagi qonun hujjatlari va boshqa normativ hujjatlar bilan tartibga solinmagan masalalar mehnat to‘g‘risidagi shartnoma taraflarining kelishuvi asosida, o‘zaro kelishilmagan taqdirda esa, — mehnat nizolarini ko‘rib chiqish uchun belgilangan tartibda hal qilinadi.” [2]

Mehnat bozorida ishchilar va ish beruvchilar o’rtasidagi jarayon qanday borayotganligini o’rganish maqsadida mamlakatimizda Bandlik va mehnat munosabatlari vazirligi faoliyat yuritadi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi ko‘ra, har bir shaxs mehnat qilish, erkin kasb tanlash, adolatli mehnat sharoitlarida ishlash va qonunda ko‘rsatilgan tartibda ishsizlikdan himoyalanish, qariganda, mehnat layoqatini yo‘qotganda, shuningdek boquvchisidan mahrum bo‘lganda va qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda ijtimoiy ta’minot olish huquqiga egadir.

O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi vazifasi- ushbu huquqlarni amalga oshirilishini ta’minlashdir. O‘zbekiston Respublikasi Mehnat vazirligi mehnat, bandlik sohasidagi siyosatni amalga oshiruvchi respublika davlat boshqaruvi organi hisoblanadi. [3]

Mehnat bozorida ish bilan band aholining darajasi, ishsizlar soni va ko’rsatkichlari doimiy ravishda tahlil qilib borilishi bozor iqtisodiyoti sharoitida aholini ish bilan ta’minlash yo’llarini ishlab chiqish va samarali mehnat faoliyatini yaratishga yordam beradi. Quyidagi jadvalda band aholi sonining mehnatga layoqatli yoshdagi aholi soniga nisbatini ko’rib chiqamiz: