O’zbekiston republikasi

3-Mavzu: Psixik taraqqiyot qonuniyatlari
Mavzuning dolzarbligi:Inson ongining tarixiy taraqqiyotining mahsuli, psixikaning yuksak shakli bu inson ongidir. Kishilik jamiyatida mehnat faoliyatining takomillashuvi, shaxslararo munosabatnibng vujudga kelishi. Ularni barchasini amalga oshishini ta’limlochi ongning rivojlanishi.Ongning taraqqiyoti tufayli hozirgi zamon kishisining ma’naviy, madaniy yuksalishi muhim ahamiyatga ega.
R e j a : 1.Psixik taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuchlar.
2.Yosh taraqqiyotini davrlarga bo`lish.
3.Psixik taraqqiyot qonuniyatlari.
4.Yosh krizislari va yetakchi faoliyati.
Asosiy tushunchalar:
Senzitiv davr – biror psixik funksiya yoki xususiyatning rivojlanishidagi eng tez va qulay davr.
Interiorizatsiya – avval tashqariga, boshqa odamlarga qaratilgan psixik funksiyaning shaxsning ichki funksiyasiga aylanishi.
Akseleratsiya – bolalar va o’smirlarda ma’lum davrlarda somatik va fiziologik o’sishning tezlashuvi.
Yosh – psixik taraqqiyotning sifat jihatdan chegaralangan bosqichi bo’lib, fiziologik va psixologik jihatdan barcha normal kishilar uchun tipik hisoblanadi. Har bir yosh davriga xos taraqqiyotning ijtimoiy situasiyasi mavjud.


Psixik taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuchlar.

Shaxs taraqqiyotidagi ichki ziddiyatlar psixik taraqqiyotning harakatlantiruvchi kuchidir.
Asosiy ziddiyatlardan biri shaxsda paydo bo’ladigan yangi ehtiyojlar va ularni qondirish uchun zarur vositalarning yetishmasligidir. Shaxs taraqqiyotining erishgan darajasi, hayot tarzi va uning ijtimoiy munosabatlar sistemasida tutgan o’rni o’rtasidagi ziddiyat ham muhim ziddiyatlardan biridir. Shaxs yangi sharoitga moslashishga intiladi (bog’chada, maktabda). Ta’lim va tarbiya jarayoni ham shaxs oldiga yangi vazifalarni qo’yadi, faoliyatning yangi motivlarini hosil qiladi.





Shaxs ma`lum ijtimoiy munosabatlar sistemasida shakllangan ijtimoiy mavjudotdir. Har bir tarixiy davrda shaxsning o`ziga xos xususiyatlari shu davrning ijtimoiy- iqtisodiy tipi va tarbiya tizimiga bog`liq holda tashkil opadi, shakllanadi.

Psixologiya fanida yosh davrlarini tabaqalash bo’yicha qator nazariyalar mavjud. Masalan, psixodinamika nazariyasini yorqin vakillaridan biri E.Erikson nazariyasiga ko’ra inson umri 8 davrga bo’linadi:

E.Shpinger, K.Byuler, A.Maslou va boshqalar personologik nazariyaning vakillari bo’lib, ular yosh davrlarini shaxs “men” xususiyatlarining shakllanishi bosqichlari deb hisoblaydilar.

Kognitivistik yo’nalishning asoschilari qatoriga J.Piaje, Dj.Kelli va boshqalarni kiritish mumkin.

Sobiq sovet psixologlari L.S.Vigotskiy, L.I.Bojovich, D.B.Elkonin, A.A.Lyublinskaya, V.A.Krutetskiy, A.V.Petrovskiylar ham yosh davrlarinio`ziga xos tabaqalash nazariyalarini yaratdilar. Ular orasida D.B.Elkoninning tasnifi alohida o’rin tutib, yetakchi faoliyat nazariyasiga asoslanadi.

D.B.Elkoninning nazariyaga ko’ra har bir yosh davrida biror faoliyat turi inson shaxsi shakllanishida asosiy rol o’ynaydi.
Bu yosh davrlari quyidagilar:







Yosh davrlari

Yetakchi faoliyat

1) Go’daklik davri – tug’ilgandan 1 yoshgacha	asosiy faoliyat – bevosita emosional muloqot.
2) Ilk bolalik davri – 1 yoshdan 3 yoshgacha	asosiy faoliyat – predmetli faoliyat.
3) Maktabgacha davr – 3 yoshdan 7 yoshgacha	asosiy faoliyat – rolli o’yinlar.
4) Kichik maktab yoshi davri – 7 yoshdan 10 yoshgacha	asosiy faoliyat – o’qish.
5) O’smirlik davri – 10 yoshdan 15 yoshgacha	asosiy faoliyat – muloqot.
6) Ilk o’spirinlik davri – 15 yoshdan 18 yoshgacha	asosiy faoliyat – o’qish, kasb tanlash.

Psixik taraqqiyotning yosh krizislari

Psixik taraqqiyotning bir bosqichidan ikkinchisiga o’tish bosqichlarida yosh krizislari yuz beradi. Krizislar ikki yosh davri oralig’ida yuz berganligi sababli bir yosh davrining tugashi va ikkinchi yosh davrining boshlanishiga to’g’ri keladi. Barcha yosh krizislari ba’zi umumiy belgilarga ega. Bolalar krizislar davrida qaysar, asabiy bo’lib qoladilar, kattalar bilan nizolar paydo bo’ladi, avvalo bajaradigan ishlarini qilishdan bosh tortadilar. Krizislar davrida paydo bo’ladigan yangi ehtiyojlari qondirilmaydigan bolalar shunday reaksiya namoyon qiladilar.

Shaxsning ontogenezidagi ijtimoiy rivojlanish 2 yo’nalishda: ijtimoiylashuv va individuallashuv ko’rinishida bo’lib turli yosh davrlaridagi krizislar ham mos ravishda turli xarakterga ega.



1, 6, 15 yoshlilar krizislari ijtimoiy tajribani o’zlashtirish muhitda o’z pozisiyalarini mustahkamlash bilan bog’liq yosh krizislari.

Bola avval ma’lum darajaga yetib, keyin tarbiyalanmaydi, balki ta’lim va tarbiya jarayonida psixik rivojlanadi. Bunda psixologlar Vigotskiy tomonidan aniqlangan qoidaga, ya’ni ta’lim berish bola qo’lga kiritib bo’lgan rivojlanish darajasini ko’zlamasdan, bir muncha olg’a ketish, bolaning tafakkurida uning mavjud imkoniyatlarini bir muncha oshiradigan talablar qo’yishi u erishgan va yaxshi o’zlashtirib olgan analitik-sintetik faoliyat darajasini talab qilish kerak degan qoidaga asoslanadilar.

L.S.Vigotskiy ta’limining aqliy rivojlanishdagi yetakchi rolini ta’kidlar ekan, ta’lim bolaning rivojlanishidagi kechagi kunga emas, balki ertangi kunga tayanmog’i lozim deb hisoblangan edi. Ta’lim rivojlanishning faqat tugallangan darajasi asosida qurilmasdan, avvalo hali unga tarkib topmagan narsalarga tayanmog’i kerak.

Vigotskiy bola bugun kattalar, o’qituvchi yordamida bajarayotgan narsani ertaga mustaqil ravishda o’zi bajaradi, eng yaqin rivojlanish zonasiga kirgan narsalar, ta’lim jarayonida aktual rivojlanish jarayoniga o’tadi deb ta’kidlagan edi. Har qanday psixik funksiya inson hayoti davomida 2 marotaba namoyon bo’ladi: avval ijtimoiy, so’ngra psixologik xarakterdadir, avvaliga psixik funksiya odamlar orasida interpsixik ko’rinishda bo’lsa, so’ngra bola uchun intrapsixik ko’rinishdadir. Bu qonuniyat barcha psixik funksiyalar, ixtiyoriy diqqat, mantiqiy xotira tushunchalarining, irodaning rivojlanishiga tegishlidir. Har qanday funksiya avval boshqa odamlarga qaratilgan bo’lib, so’ngra shaxsning ichki funksiyasiga aylanadi. Ontogenezda psixik bir bosqichdan sifat jihatdan boshqa bosiqchga qadamma-qadam o’tishdir. Har bir yosh davrlarda tashqi ta’sirga psixikaning sezuvchanlik xususiyati turlicha bo’lib, u yoki bu psixik funksiya rivojlanishi uchun qulay sharoit yaratiladi. Bunday davrni – shu psixik funksiyaning senzitiv davri deyiladi.

Turli yoshda ma`lum psixik xususiyatlarning rivojlanishi uchun senzitiv bo`lgan davrlar.



1 yoshdan 3 yoshgacha davr nutq rivojlanishining senzitiv davridir.





Kichik maktab yoshi o’quv faoliyati uchun senzitivdir. Bu yoshdagi bolalarning xususiyatlari, xususan o’qituvchining obro’li ekanligi, ishonuvchanligi, tirishqoqligi bunga imkon beradi





O’spirinlik yoshi esa o’z ichki dunyosini bilish uchun qulay davrdir. Ularning emosional sferasining boyishi, o’z-o’zini boshqarish va ma’suliyati seziladi.

Masalan,. Bola psixik rivojlanishining turli yo’nalishi mavjudligini unutmaslik lozim. Funkional rivojlanish bevosita bilim va malakalarni o’zlashtirish bilan bog’liq bo’lsa, yosh davriga xos psixofiziologik rivojlanish bilan belgilanadigan yosh davri rivojlanishidir.