O’zbekiston Respublikasi Oliy ta’lim va inovatsiyalar vazirligi Buxoro davlat universiteti Filologiya fakulteti

O’zbekiston Respublikasi
Oliy ta’lim va inovatsiyalar vazirligi
Buxoro davlat universiteti
Filologiya fakulteti
6.5uzb-20 guruh talabasi
Turdiniyozova Muniraning

“Turkiy tillarning qiyosiy tarixiy grammatikasi “ fanidan tayyorlagan

MUSTAQIL ISHI

O’qituvchi:
Mavzu: O’zbek adabiy tilida –(a)ylik buyruq morfemasining qozoq, qoraqalpoq, qirg’iz, uyg’ur adabiy tillarida muvofiqlar va singarmonistik variantlari
Turkiy tillarning aksariyatida, jumladan, o'zbek, uyg‘ur, qozoq. turkman tillarida buyruq va istak m a’nolarini ifodalovchi shakllar munosabati masalasi bir qator tadqiqotlardayoritilgan. Jumladan, M.A'lamova turkiy tillardagi buyruq-istakmayli xususiyatlari, shakllarini o'zbek, qozoq, qirg‘iz, turkman tillari misolidatahlil qilgan.
0‘zbek tilida buyruq va istak mayllari, dastlab, birgalikda, yaxlit butunlikda qaralgan.79 Keyingi davrlarga kelib, o'zbek tilshunosligida buyruq va istak mayllari mustaqil. bir-biridan ajrotilgan holda qarah boshiadi. Hozirgi buyruq-istak shakllari buyruq m aylPyoki istak-buyruq mayiisl deb keltirilgan. Buyruq iiiayliga II va III shaxs, istak mayliga esa I shaxs shakllari kiritilgan82. Ba'zi manbalaraa istakmayllarigabirinchi shaxs sha; i'aridan tashqari -gay affiksi bilan yasaigan shakllar ham qo'shilgan.
Uyg‘ur tilshunosligida ham uchala shaxs shakllari “buyruq p e il isligu ciliri” deb nomlangan. Keyingi paytlarda esa uyg‘ur tilida ham buyruq va istak (xalas) fe’llari ajratildi84. E.Najip buyruq va istak fe’llarini birgalikda buyruq-istak mayli, deb qarashni m a’qul topadi8S. Qozoq tilida buyruq va istak mayllari alohida, mustaqil holda olib qaraladi: buyruq mayliga uchala shaxs shakllari, istak mayliga esa -gay affiksi bilan yasalgan shakllar. shuningdek, " algisi k eled i”, “a ls a y e d i”, “a lsa ig iy e d i” kabi analitik shakllar kiritiladi86. Turkman tilida ham, dastavval, buyruq va istak shakllari bir buyruq mayli deb qaralgan87. Keyinchalik, buyruq va istak mayllari ajratilgan.88 Turkman tilida buyruq va istak mayllarining qaysi shakllarni qamrab olishi masalasida bildirilgan fikrlar xilma-xil. Rus va turkman tillari qiyosiy grammatikasida buyruq maylining II va III, istak maylining esa I shaxs shakllaridan iborat ekanligi ko‘rsatilgan89. M.A’lamova E.Najip va boshqa tadqiqotchilarning turkiy tillarga oid material lari asosida buyruqistak shakllarini (uchta shaxs shakli nazarda tutilgan) bir buyruq-istak mayliga biriktirishini m a’qullagan hamda fikrini quyidagicha asoslagan: 1. Buyruq va istak ifodalovchi uchta shaxs shakllari m a’no jihatdano‘zaro uzviy bogTangan bo‘lib, “sof buyruq ifodalovchi” deb ataladigan II shaxs shakllari o ‘rni bilan istak, iltimos m a’nosini ifodalay oladi, buni III shaxs shakllari to ‘g ‘risida ham aytish mumkin. Shuningdek, I shaxs shakllariningham, ba’zan, istak o'rnida talab, qaror qilish, ishnibajarishga undash kabi m a’nolarni ifodalay olishi m a’lum boTadi. Bu xususiyat faqat o'zbek tilidagina emas, boshqa turkiy tillarda ham kuzatiladi.
Uyg‘. Oyymiif nuri, kecisi ocmas cirigi, kundizi camsisi bolgin (Q.Toxtamov). Qoz. Al, bayirim, qos aytisip, qohy qistim, jaulardirj keltire her asnna-ustin (G ‘ .Ormanov). Bu misollarda buyruq shakllari istak, tilak ma'nolarini ifodalash uchun qoTlangan. Quyida esa buning aksi. ya'ni istak formalarining buyruq formalari m a'nolarini ham anglata olishini ko'ramiz: u yg\ kocyp kitgyhiq. Bizma э1 qatarisida oz tirikciligimizni qilsaq bolmamdu (Q.Toxtamov). Qoz. Javga qatal bolayiq, xaliq qa arm solayiq (Jambul). Turkm. yeri bu gyrrw ji bes edeli (B.Purliyev). Keltirilgan misollar buyruq va istak formalarini bir-biridan ajratmay, birgalikda olib o ’rganish m a'qulligini asoslaydi. 2. Agar buyruq shakllarini (II va III shaxc) alohida grammatik kategoriya sifatida buyruq m ayli deb ajratsak, istak mayli deb nomlangan kategoriya faqat I shaxs shakllaridan iborat bo:lib qoladi. —ay affiksi bilan yasalib, faqat I shaxsgagina ega bo‘lgan shakllarni alohida grammatik kategoriya sifatida ajratish to‘g‘ri boTmaydi. A.N.Kononov istak mayli hozirgi o‘zbek adabiy tilida -gay affiksi bilan ham vasalishini ta'kidlagan. Ayni chog‘da -gay affiksi bilan yasalgan shaklning bugungi kunda uslub talabi bilan qo41anishini qayd qilgan.90 Haqiqatdan ham -gay (-gay, -qay, -kay) bilan yasalgan shakllardan hozir o ‘zbek, qozoq. turkman tillarida ham badiiy uslub talabi bilan foydalaniladi. Shu bois -gciy affiksini istak mayli shakli sifatida qarash to‘g'ri emas. 0 ‘zbek va turkman tillarida buyruq va istak m a’nolari quyidagi usuharda ifodalanadi: 1. Sintetik usul. Bunga har uch shaxs shakllari kiradi. Bu shakllar birgalikda “buyruq-istak mayli” nomi bilan yuritiladi. 2. Analitik usul. Bunga bir necha analitik shakllar kiradi: a) -gu kel- (masalan o‘zb. olgim keladi, uyg". algum kelidu, qoz. aligim keledi; turkman tilida: alasim gely-эг); b) -sa ekan, -sa edi; d) -gay edi; e) -sa idi //yedi (bu shakl faqat qozoq tilida uchraydi). 0‘zbek, uyg'ur va qozoq tillarida buyruq-istak mayli paradigmalari quyidagicha:

Birlik	Ko‘plik
I. negiz -г- - (a) y, -(a) y-in	I. negiz + -(a) y-lik
II. negiz+intonatsiya; negiz + -gin, gm,-qin,-kin	+ II. negiz + -tt) fjlai; negiz + - (i) qiz
III, negiz + -sin___________________	III. negiz+ sinlar, negiz+-fVj ssir?

Uyg‘ur tilida buyruq-istak shakllari quyidagicha hosil qilinadi:

Birlik	Ko‘plik
I. negiz + ау/-эу	I. negiz+ -ayh // -эуП
II. negiz+ intonatsiya; negiz +-gm negiz + - (i)ij, negiz	II. ntg\z+(i) rjlar
III. negiz + -sun	Ill.negiz + -sun

Qozoq tilida:
Birlik Ko‘plik
I. negiz + aym / -yeyin I. negiz+-ayiq/- yeyik
II. negiz /+intonatsiya/ negiz + gin/ - gin negiz +
-njiz/-irjiz
II. negiz + iydar/-iyder
negiz+-uj izdar/- i rj izde r
III. negiz +sm/-sin III. negiz + sin/sin
Turkman tili buyruq-istak mayli borasida ayrim o ‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘lib, bu quyidagilarda ko‘rinadi: a) buyruq-istak mayli
birinchi shaxsda ikkilik son shakllariga ega, bu jihatdan turkman tili
qirg‘iz va tuva tillariga o‘xshaydi; b) o'ziga xos -sana/sene, -sayiz-la/
seyiz-le kabi ko‘rsatkichlarga ega:
Birlik Ikkilik Ko'plik
I, negiz + aym / -yeyin negiz+-ah/-yeli I. negiz+-ayiq/- yeyik
II. negiz /+intonatsiya II. negiz+-(V?7
III. negiz+gin/-gin negiz
+-sana/-sene
III. negiz +-sarjiz-la/- seijiz-le,
sarjiz laij/seyizlei;
Turkman tilida buyruq-istak maylidan tashqari m ustaqil istak mayli
ham mavjud:
Istak mayli ikki yo‘l bilan yasaladi: fe’l negiziga -ayadi- ayedi affiksini
qo‘shish bilan (bu affiks aslida -а у/ -ay analitik shaklidan kelib chiqqan):
Birlik Ko‘plik
I. barayadim, gel ayedi m I. barayadik, gehyedik
II. barayadir/, gehyediy 11. barayadaiyiz, gehdiyiz
III. barayadi, gebyedi III. barayadiar, gelsyediler
Fe’l negiziga -а/-э affiksining qo‘shilishi bilan (bu affiks I shaxsda buyruq-istsk maylini hosil qilmaydi): Buyruq-istak maylining birinchi shaxs shakllari ba’zan istak ifodalash uchun keltiriladi. Turkiy tillardagi mayl kategoriyasi yuzasidan quyidagilarni umumlashtirish mumkin: 1. Qozoq va turkman tillarida singarmonizm saqlangan. Bu hoi buyruq-istak shakllarida ham o ‘z ifodasini topgan. 2. O'zbek, uyg‘ur, qozoq va turkman tillari hudud jihatdan bir-biriga tutashdir. Shunga ko'ra, bu tillarning o'zaro ta ’siri tabiiy. Bu ta’sir buyruqistak shakllarida ham aks etadi. 3. O 'zbek tilining uyg'ur tiliga o'xshashligi I va II shaxs buyruq-istak mayli shakllarida ham ko'rinadi. Uchinchi shaxsda o'zbek tili qozoq tili bilan bir xillik kasb etadi, ya’ni uchinchi shaxsda ikkala tilda ham yagona umumiy {-sin bilan yasalgan) shakl qo'llanadi. 4 O'zbek, uyg'ur, qozoq. turkman tillarida buyruq-istak maylining -gin /-girj bilan yasalgan shakli >nsvjud. Bu shakl qozoq tilida nisbatan kair, uchraydi. O' xbek, uyg'ur va qozoq tillari buyruq-istak mayli shakllarining hosil bo'lishi jihatidan umumiy xususiyatlarga ega. Farq ayrim shakllarda ko'rinadi, masalan, uyg'ur tilida -sila affiksining borligi, qozoq tilidagi —,itjiz/- iyiz bilan yasalgan shaklning o'zbek tilidan farqli ravishda birlik uchun qoTlanishi, qozoq tilida-(i)y bilan yasalgan shaklning, uyg'ur tilida esa, aksincha, -d)ijiz bilan yasalgan shaklning yo'qligida ko'rinadi.91 Tuva tilida shart mayli qo'shimchalarining o'ziga xosligi kuzatiladi: barzim za "borsam”; chuvash tilida buyruq-istak maylining bo'lishsiz shakli -an yordamida hosil bo'ladi ( boshqa turkiy tillarda -та//me). Chuvash tilida sifatdosh va ravishdosh shakllari ko'p. Bu tilda sifatdoshning quyidagi turlari qo'llanadi: hozirgi zamon sifatdoshi - kan, -ken affikslari yordamida hosil bo‘ladi. 0 ‘tgan zamon sifatdoshining tasdiq shakli -na, -ne affikslari yordamida voqelanadi. Inkor shakli esa -man, -men affikslari yordamida yasaladi. Kelasi zamon sifatdoshi -as, -yes, -mas, -mes (inkor shakli). shartlilik sifatdoshi -malla, -m elle, yetarlilik sifatdoshi esa -malax, -melex affikslari orqali hosil bo‘ladi. Imkon sifatdoshi tasdiq-inkor yoki faqat inkor shaklida qo'llanadi. -ansi, -yensi, -yes affikslari bahona sifatdoshi hosil bo‘iishida qatnashadi. Qozoq tilida sifatdoshning -at’in/-et’in/-1t’in-/-it’in; no‘g ‘av tilida -ataganZ-etegen; qoraqalpoq tilida -at’ugunZ-et’ugun shakli qo‘llanadi; -ajaqZ-ejekyoki -ayaq shakli uchramaydi. Shuningdek, shevalarda qadimgi shakllar ishlatiladi: bardim erza “borsam”. 0 ‘g ‘uz-turkman guruhi tillarida o‘tgan zamon sifatdoshi qo‘shimchasi -an//en (-tjan/Z-gan), o'g'uz-saljuq guruhi tillarida -disZZ-dis, -mis / m is; sifatdoshning bo'lishsiz shakli ( kelasi zamon) mar/Zmer, -maz/Z mez tarzida qo‘llanadi. 0 ‘g ‘uz-saljuq kichik guruhi tillarida -mar/Zmer shakllari qo‘llanmaydi. Hozirgi zamon shakli o‘g‘uz-turkman guruhi tillarida -yar, 0‘g‘uzsaljuq guruhi tillarida -yor shaklida ishlatiladi. Kelasi zamon sifatdoshi o ‘g ‘uz-turkman guruhi tillarida a orttirilib qo‘llanadi (-ajasZ-ejek), o 'g ‘uz-saljuq kichik guruhi tillarida esa a tushib qoladi (-jas/Zjek); Qrim (tavriya) tatarlari tilida sifatdoshning birinchi shaxs birlikdagi bo‘lishsiz shakli ~maz/-mez tarzida qo'llanadi, masalan: men yazm am (men yazm azim ) “men yozmayman”, men kelmen (men kelmezim) “men kelmayrnan". Ravishdosh shakllari oxirida keladigan у o‘g‘uz-turkman guruhi tillarida tushib qoladi; ammo o ‘g ‘uz-saljuq kichik guruhi tillarida saqlanadi: oquyup, verm eyip.