O’zbekiston respublikasi oliy talim vazirligi samarqand veterinariya medisinasi instituti tabiiy va ilmiy fanlar kafedrasi

refraksiya 
deyiladi. Natijada 
garizant ostida bo’lgan jismlarni ham kuzatish mumkin.
Agarda yorug’lik optik zichligi katta muhitdan optik zichligi kichik muhitga 
tushsa, u holda i
2
> i
1
bo’ladi. 
Demak. 
21
1
2
2
1
n
n
n
Sini
Sini


i
2
= 90
o
va Sin i
2
= 1. u holda
1
2
1
n
n
Sini
л

(4.3) 
Agar ikkinchi muhit havo bo’lsa 
n
Sini
л
1
1

(4.3
1
) 
Bu hodisa yorug’likning to’la ichki qaytish hodisasi deyiladi. Shisha
uchun limit burchagi 42
o
. Shu burchakdan katta bo’lsa to’la ichki qaytish yuz 
beradi. To’la ichki qaytish hodisasidan ko’plab optik asboblarda foydalaniladi. 
M: Nurni 90
o
ga burish, tasvirni teskari burish, nurlarni teskari qilishda 
hozirgi vaqtda to’la ichki qaytishdan tola optikasida (svetovodlar) keng 
qo’llanilmoqda. Shisha tola optik zichligiv kamrпq modda bilan qoplanadi. 
Tolaning bir uchiga tushgan nur ikkinchi uchidan bemalol chiqib ketadi. Bulardan 
aloqada keng qo’llanilmoqda. 
*
To’la ichki qaytish yordamida bir muhitning absolyut sindirish 
ko’rsatkichi ma’lum bo’lsa, boshqa muhitning sindirish ko’rsatkichini aniqlashga 
asoslangan asbobga refraktometr deyiladi. 
1.
Pulfrix refraktometri suyuq va qattiq shaffof jismlarning sindirish 
ko’rsatkichini aniqlaydi. Bunda prizmadan o’tgan nurlarning sinish burchagini
o’lchab, modda sindirish ko’rsatkichi topiladi.
2.
Abbe refraktometrining 
ishlash prinsipi yorug’likning sindirish ko’rsatkichlari turlicha bo’lgan ikki 
muhitning ajralish chegarasidan o’tganda sodir bo’ladigan hodisalarga asoslangan. 
Refraktometrlar yordamida moddalar tarkibi, turli mahsulotlar sifatini 
nazorat qilishda, formasevtikada, oziq–ovqat sanoatida keng qo’llaniladi. Qattiq va 

---

47 
suyuq moddalar agro va gidrodinamik tadqiqotlari yordamida ularning bir jinsliligi 
tekshiriladi. 
Endoskoplar to’la ichki qaytish hodisasiga asoslangan bo’lib ingichka 
naydan iborat. Uning ichida lampochka va linza qo’yilgan. Undan asosan odam va 
hayvonlar ichki organlarni, asosan oshqozonni tekshirishda ishlatiladi. 
Endoskopning ikkinchi uchi monitorga ulangan bo’lib, ichki organlar tasvirini 
ko’rsatib turadi. Undan ichki organlarni jarrohlik usulida davolashda ham 
ishlatiladi. Endoskop shlangi svetovoddan iboratdir, u har qancha egilib, buralsa 
ham monitorda tasvir aniq ko’rinadi. 
Refraktometrlar yordamida veterinariyada hayvon organizmidan olingan 
turli suyuqliklar, ayniqsa, siydik sindirish ko’rsatkichini aniqlash yo’li bilan uning 
kasalliklarini diagkostika qilish mumkin. Qonda, siydikda shakar miqdorini yuqori 
darajad aniqlikda o’lchash mumkin. Bularni aniqlash esa hayvon organizmi holati 
haqida to’la ma’lumot olishga imkon beradi. Olingan natijalarga ko’ra davolash 
usullarini qo’llash mumkin. 
Fotometriya 
optikaning 
yorug’lik 
intensivligini 
o’lchash 
bilan 
shug’ullanadigan bo’limidir, fotometriyada ikki xil kattaliklarga qaraladi. 
1.
Energetik-optik nurlanishni quvvat tomondan xarakterlaydi. 
2.
Yorug’likning fiziologik ta’siri o’rganiladi. 
Nurlanish oqimi Фe deb, biror sirtdan o’tayotgan yorug’lik nurlanishi 
elektromagnit to’lqinlarining shu sirtdan 1sekundda olib o’tgan energiya miqdoriga 
aytiladi. 
t
W
Ф
e

(4.4) 
Nurlanish oqimi vatt (Vt) larda o’lchanadi. 
Nuqtaviy yorug’lik manbai deb, o’lchamlari yorug’lik yetib borgan masofaga 
nisbatan juda kichik bo’lgan manbaga aytiladi. Yorug’lik kuchi deb, nuqtaviy 
yorug’lik manbaining birlik fazoviy burchak hosil qiluvchi yorug’lik oqimiga 
aytiladi. 


Ф
I
(4.5) 
Bunda 

- fazoviy burchak. Yorug’lik kuchining birligi Vt/sterradian 
Yorug’likning turli to’lqin uzunliklarda ko’zga ta’siri har xil bo’lgani uchun 
faqat yorug’lik uchun maxsus birliklar kiritiladi. SI birliklar tizimida yorug’lik 
kuchining birligi – kandela asosiy birlikdir. 



I
Ф
(4.6) 
Bundan yorug’lik oqimi ta’rifi kelib chiqadi.
Yorug’lik oqimi fazoviy burchak bir sterradian bo’lganda 1 kd yorug’lik 
nurlayotgan nuqtaviy manbaning hosil qilgan oqimi deb qarash mumkin. U holda 
uning o’lchov birligi 1 lyumen bo’ladi. 
стер
кандeла
лм
1
1
1


Sirtlarni yoritishni miqdoriy baholash uchun yoritilganlik tushunchasi 
kiritilgan. 

---

48