O’zbekiston respublikasi oliy

Ishbilarmon o'yinlar usuli: dastlab o'qitish tizimlarida emas, balki boshqaruv amaliyotida
paydo bo'lgan. Hozirda ishbilarmon o'yin usuli turli jabhalarda qo'llanilyapti, ijodiy faoliyatda
loyiha tuzishda, real vaziyatlarda jamoaviy ishlab chiqishda, shuningdek, harbiy ishlarda
qo'llanilyapti. Aytmoqchi «Ishbilarmon o'yin» usuli o'qitish usuli sifatida aynan harbiy o'yin
hisoblanadi, amaliyotchilar qadimdan qo'shinni o'qitish uchun real jangu jadallarda emas, balki
jang shartlariga taqlid qilib o'yin shakhda harbiy harakat olib borganlar.
O'yinlar asosan — bu qo'mondonni qo'shinni boshqarishga o'rgatadigan askarni esa jang
sharoitlarda o'zini boshqarishga o'rgatadigan ishbilarmon o'yin usulidir.
Oliy o'quv yurtlarida turli kasb mutaxassislariga ishbilarmon o'yinlari ko'proq boshqaruv
faoliyatida o'qitish uchun foydalaniladi. Ba'zan bu usulni boshqaruvda «ishbilarmon o'yinlari»
deb ataladi. Umumiy ko'rinishda ishbilarmon o'yini usulining mohiyati — deb yozadi, bu
boradagi mutaxassislardan biri E.A.Xurskiy — biz intonatsiya usuli (taqlid qilish, aks ettirish)
turli vaziyatlarni o'yin yo'li bilan boshqarish deyish mumkin. Vaholanki, bunday aniqlik
o'qituvchi uchun o'quv-metodik qo'llanmada berilgan, lekin gap ishbilarmon o'yin usulini real
boshqaruv usuli sifatida emas, balki talabalarni boshqarishga o'rganish usuli sifatida ekanligi
haqida ketyapti. Bizning nazarimizda ishbilarmon o'yin usulini nafaqat boshqaruvda qo'llash
mumkin, shuningdek, xulosa chiqarishni boshqarishda ham qo'llash mumkin. Umuraan olganda,
bu usulning psixologik mohiyatini olsak, (har qanday) faoliyatga o'rgatish sifatida har qanday
o'qitishda qo'llash mumkin.
Ishbilarmon o'yin usulining mohiyati shundaki, o'quvchilarni o'qitish faoliyatini
modellashtirish sifatida o'rganishdan iborat, chunki bo'lajak mutaxassislar kasbiy vazifalariga
34


javob berishga o'rgatadi. Agar pedagogika oliy o'quv yurtlaridagi o'qituvchilarni tayyorlash
haqida gapiradigan bo'lsak, unda psixologiyani o'qitishda quyidagicha vaziyatlar asosiy rol
o'ynashi mumkin. «Dars», «orqada qolganlar bilan ishlash», o'qishda orqada qolayotgan
o'quvchi va xatolarni psixologik tabiatini psixologik sababini, masalan, diqqatni yoki
matematikadan yozma ishda dars natijalarini tahlil qilish sharti va boshqalar. Bunda talabalar
turli rollar bilan chiqish qilishlari mumkin: o'qituvchi, metodist, ta'lim departamenti inspektori,
amaliyotchi talaba va hatto o'quvchini (a'lochi, qoloq va h.) bunday ishbilarmon o'yinlar usuli
oldindan rejalashtirilishi (ssenariy tuzish, rollarga bo'lish vaziyatni tanlash va h.) va amaliy
mashg'ulotlarda o'tkazish mumkin.
Masalan, darsda o'quvchilar diqqatining rivojlanishi mavzusidagi amaliy mashg'ulotda
ishbilarmon o'yin usuli o'qituvchi tomonidan tashkil qilindi. Unda psixologiya o'qituvchilari va
talabalari ishtirokida maktabda darsni o'tish oldindan berildi. Bu sinflar rus tilini yaxshi
o'zlashtirmayotgan o'quvchilardan tuzilgan. S.V.Ivanov, AN.Ivanova tomonidan ishlab chiqilgan
yangi rus orfografiyasi metodikasirti tajriba qilish uchun tuzilgan tanlanma sinflar edi.
Keyin talabalar mana shu dars va sinfni kuzatishdan to'plagan materiallari asosida
ishbilarmon o'yinlar usuli o'tkazildi, ayni ekspremental xarakterga ega o'qitish qo'yilgan edi.
Ular darsga katta qiziqish bilan munosabatda bo'lishdi, demak, ularning diqqati ham faolroq
bo'ldi.
Amaliyotchi talabalar o'qituvchi va o'quvchi faoliyatini diqqat bilan kuzatadilar, yozib
boradilar, ishbilarmon o'yin uchun keyinchalikka material to'playdilar. Ishbilarmon o'yinlar
usulida ishtirok etishi uchun talabalarga rollar taqsimlanadi. Shunday qilib 3 ta talabaga
o'qituvchi roli berildi (ular 2 soatli psixologiya darsidan amaliy mashg'ulot olib borishlari lozim
edi). 7 ta talabaga esa ta'lim departamenti inspektor — metodisti roli berildi va 2 ta talabaga
maktab mudiri va ilmiy xodim roli berildi. Shu orqali ish o’yini tashkil qilinib o'rtaga tashlangan
muammo hal qilinadi.
Ishbilarmon o'yin usuli amaliy mashg'ulotda qanday tashkil qilinadi? O'qituvchi otlarga
suffikslarni qo'shish mavzusi bo'yicha dars olib bordi. Boshqalar esa dars metodikasi bo'yicha
o'z fikrlarini bildirishdi. Ularning xulosalarida tanqidiylik mavjud edi (asosan, eksprement
o'tkazuvchi o'qituvchini ijobiy tomonlarini ko'p qo'llanilganligi uchun) «mudir» va ilmiy xodim
esa, o'z o'qituvchilarining xato va kamchiliklarini oqlashga urinishdi. Suhbat nafaqat metodik
nuqtayi nazardan muvaffaqiyatli chiqdi, shuningdek, psixologik asoslangan tanqidlar ham ko'p
bo'ldi. Psixologik tahlil qilish nuqtayi nazaridan ham diqqatni rivojlantiruvchi ijobiy vaziyatlar
35


namoyon bo'ldi. Ishbilarmon o'yin usuli oxirida asosiy xulosaga kelinsa va u quyidagicha
shakllangan edi. O'quvchilarning diqqati darsga va o'rgatilayotgan mavzuga nisbatan faol
qaratilgan. O'quvchilar vazifani a'loga bajarganlarida va bundan ma'naviy qoniqish
olganlaridagina qiziqish hosil bo'ladi.
O'qituvchining diqqati bu faoliyatni to'g'ri bajarishga qaratilgan ichki nazoratdir. Uni
o'qituvchi vazifa bajarishga yo'naltirganda boshqariladi deb xulosa qilindi. Bu shuni anglatadiki,
diqqatni o'stirish va tarbiyalash uchun o'quvchilarni iloji boricha to'g'ri faoliyat bajarishga
yo'naltirishga alohida e'tibor qaratish lozim. Bu nafaqat mashg'ulotlarni o'qitishga tegishli,
shuningdek, har qanday aqliy va amaliy faoliyatni o'rganish uchun ham kerak. Yo'naltirishga
asoslangan faoliyat (P.Ya.Galpirin) ayni psixologik sharoitlarni yaratadi.
Ishbilarmon o'yin usuli ayni vaqtda boshqa usullarga ko'ra samaraliroq chiqdi. Chunki u
talabalarni real vaziyatlarga qo'yib aniq shaxslaming rolini o'qituvchi, metodist, ilmiy mudir,
direktor rollarini o'ynab aniq fikrlashga majbur qiladi va bu vaziyat o'quvchilar diqqatini,
tafakkurini yo'naltiradi, yaxshi o'zlashtirishiga imkoniyat yaratadi.
Talabalarni interfaol o'qitish usullaridan yana biri trening hisoblanadi. O'qitishning bu yangi
usuli sifatida, birinchidan bizda u haqida ancha vaqtgacha bilishmagan, shunga qaramay g'arbda
psixokorreksiya ishlarini bevosita amalga oshirish maqsadida kichik guruhlarda tuzilgan va
maxsus munosabat tashkil etish usuli sifatida tarqalgan. Ikkinchidan u psixologiya yoki boshqa
fanlarni yangi o'qitish usuli hisoblanmagan, hatto hozir ham shunday bo'lib ulguigani yo'q. Zero,
ba'zi oliy o'quv yurtlarida ijtimoiy psixologiyani o'qitishda trening amaliy mashg'ulotlarda
hamkorlikdagi faoliyat jarayonlarini shakllantirish uchun qoilana boshlaydi. Trening guruhlarida
vujudga keladigan turli vaziyatlarni o'rgatuvchi hisoblanadi va shu ma'noda o'quvchilar uchun
to'la real vaziyat sifatida namoyon bo'ladi va o'z faoliyati natijasiga javobgarlik bilan harakat
qilishi kerak. Javobgarlik hissi faoliyatga kirishganda alohida ahamiyatga egadir. Nafaqat o'zi
oldinga intilishi kerak, bu individual o'qitishda, hatto, guruhni o'qitishning erkin muhokamasida
qo'l keladi, lekin guruhdagi sheriklar bilan oldinga intilishi har bir harakat yutug'i - bu butun
guruh faoliyatining yutug'ining garovidir.
Bu aspekt treningning ishbilarmon o'yinlarga shunisi bilan o'xshaydiki, undan holi
ishtirokchilar bir-biri bilan bog'liq javobgarlik kuchli, lekin o'qitish usullari orasidagi farq
yaqqol ko'rinadi, ulardan bin nazorat, ishini nazariyaga asoslanganligi, tamoyili bo'yicha amalda
qo’llashga o'rgatishga xizmat qiladi, boshqa esa amaliyotda nazariyani o'rganishga (amaliyotda
nazariya) xizmat qiladi.
36
Guruhiy trening usulining ijtimoiy psixologiya fanini o'qitishda qo'llash bejiz emas, chunki
butun tarkibi nazariy qonuniyatlar guruhlararo va guruh ichidagi munosabatlarga bag'ishlangan,
ularni amaUy mashg'ulotning guruhiy shaklida ko'proq yaxshi tushunish va o'zlashtirish
mushkul, chunki fainni nazariy ahvoli o'rganilgan boshqa usullarida (ma'ruza ilmiy adabiyotlami
o'qish) shakllangan oliy o'quv yurtlarida fanlarni an'anaviy akademik usulda o'qitish va
talabalarda o'sha akademik bilimlarida psixologik texnologiyalami ama'iiyotda qoilanilishi
zamon talablariga to'la javob bermaydi. Tarmoq kasblar (o'qituvchi, rejessyor, trener va
boshqalar) egalari bilan ishlashda qanday usullarda tashkil qilinadi.
Trening usuli bilan darslar kamdan-kam o'tkaziladi. Bunday bo'lishiga quyidagi sabablar
mavjud:
— birinchidan — bu o'quv amaliyotida yangi va to'la oqlamagan usuldir;
— ikkinchidan — bu usul bo'yicha mashg'ulotlarni tayyorlash qiyin jarayon va ko'p vaqt
talab etadi;
— uchinchidan — har doim o'qituvchiga ijtimoiy psixologiyaning qaysi muammolari
guruhiy treningga olib kelish kerakligini tushunavermaydi.
Dastlabki ikkita sabab ko'rinishdan ahamiyatsizdek ko'rinsada uchinchisiga kelsak, amalda
uni hozir ko'proq o'tkaziladigan trening mavzuyi va muammosi bilan nomlab bartaraf etish
mumkin. Shunday akademik boshqarma yoki yuqori malakali institutlarda talabalar
auditoriyasida jamoa mavzusi bo'yicha o'quvchi yoki talabalar jamoasining shiorlari
«Tanishuv», «O'zaro tushunish», «Yaxshi kayfiyat mimikasi-hissiy yaqinlik», «Nizolarsiz
muloqot», «Nizoni nima qihsh kerak», «Vaqtincha to'xtatish, davom etishga qo'yib berish
orqaga surish», «Men va jamoa» va h.k. treninglar tafakkur taraqqiyoti (nutq va uning namoyon
bo'lishi) jarayoni guruhdagi individlar hamkorligi va boshqalar bo'yicha intellektual treninglar
o'tkaziladi.
Guruhiy trening usuli bilan o'tkaziladigan darslar o'qituvchida boshqa dars shakllari
ishbilarmon o'yinlar, davra stoli yoki bahs kabi katta tayyorgarlikni talab etadi. Tayyorgarlik
quyidagilarni o'z ichiga oladi:
a) treningning rejasi ustida ishlash;
b) talabalar bilan muammoning yechimini qidirishda faol ishtirokini ta'minlash (odatda, bu
o'tilayotgan mavzudagi savollarni oldindan berib qo'yish bilan bog'liq) bo'yicha ishlash;
37


d) o'qituvchining o'z ustida ishlashi, u o'zining treningda qanday to’tishini o'ylab topadi;
savollarni qanday qo'yish va muhokamalarga qanday munosabat bildirishi bahsli vaziyatni
drammalashtirish yoki tomonlarning bir-biri bilan kelishishi guruh ishtirokchilarida javob
variantlarini talab etishi yoki o'zi aytishi noto'g'ri yechimga guruh qanday munosabatda qachon
va qanday umumiy xulosa chiqarish kerak. Trening davomida talabalar faolligi qanday
baholanadi va hokazolar;
e) ishtirokchilar orasida rollarni taqsimlash, lekin rollar hammaga yetishmasligi mumkin.
Shunda ko'pchilikka tanqidchi va kuzatuvchi rollari beriladi va treningda eng faol ishtirokchini
ta'minlash.
Trening davomida bajariladigan rollarning boshqa ishtirokchilariga taqdim etishi mumkin.
Rollar turlicha bo'lishi mumkin. Ular mavzudan kelib chiqadi. Masalan, «Jamoa» mavzusi
bo'yicha treningda «Nizosiz muloqot yoki nizoni bartaraf qilish» bo'limlarida shunday rollar
bo'lishi mumkin. «O'qituvchi», «tashkilotchi», «fikrlar generatori», «usta» (rollar imkon qadar
nizoli) «adolat tarafdori», «kuldiruvchi», «tanqidchi», «qo'zg'aluvchi» «an'analar saqlovchisi»,
«uchinchi», «аууог», «mug'ombir» (o'rtacha nizoli) va yaratuvchi, ishtirokchi, dangasa, yaxshi
yigit, nozik qiz, administrator (kam nizoli) va h.k.
Ijtimoiy psixologik trening bu oddiy so'z bilan aytganda mashq qandaydir malakalarni
egallash emas, balki faol ijtimoiy psixologik shaxsni muloqotda faolligi va yo'nalganligiga
qaratilgan va guruhlarda ijtimoiy psixologik obyekti sifatida shakllanganligi darajasiga
ko'tarilishiga qaratilgan o'qitish usulidir.
O'qitish usuli sifatida guruhiy treningning ahamiyati o'quvchilarni bunday hamkorlikdagi
faoliyati qaysiki oddiy talabalar o'quv guruhini ijtimoiy psixologik ko'rinishga ega modeliga
aylantiruvchi muhimi hisoblanadi. Shuning uchun ijtimoiy treningni nazariyada shakllangan
ijtimoiy amaliy psixologiyani o'qitishda yordam beruvchi deb hisoblash mumkin. Agar
ishbilarmon usul — nazariyadan kelib chiqqan amaliy faoliyatga o'rgatsa, trening esa, amaliy
vaziyatlardan kelib chiqib — nazariyani o'rgatishiga yana bir bor guvoh bo'lamiz.
Faol o'qitish usullari haqida fikrimizni yakunlar ekanmiz o'qituvchilarga shuni eslatishimiz
kerakki, bu yerda ko'rib chiqqan o'qitish usullari o'ziga xos alohida misollarga ega. Shuningdek,
mazkur usullardan dars jarayonida foydalanish o'quvchilarda bilim, ko'nikma, malakalarni ongli
ravishda va samarali o'zlashtirish imkonini beradi.
38