O’zbеkistоn respublikasi оliy vа o’rtа mахsus tа’lim vаzirligi nаmаngаn dаvlаt univеrsitеti

2.Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy, tarkibiy qismlari. Kadrlar tayyorlash milliy modeli faqat ta’lim-tarbiya jarayoninigina qamrab olmay, ishlab chiqarish va ijtimoiy munosabatlarni ham o`z chigaoladi.
Kadrlar tayyorlash milliy modeli shaxs, davlat va jamiyat, uzluksiz ta’lim, fan va ishlab chiqarish kabi tarkibiy qismlarning o`zaro hamkorligi, ular o`rtasidagi o`zaroaloqadorlik asosida «yuksak ma’naviy vaaxloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlarni tayyorlash Milliy tizimi» mohiyatini aks ettiruvchi andoza, loyiha hisoblanadi (2-chizma):

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»ning asosida kadrlar tayyorlash milliy modeli va uning mohiyati yoritiladi. Milliy modelning o`zigaxos xususiyati mustaqil ravishda to`qqiz yillik umumiy o`rta hamda uch yillik o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limini joriy etilishi bilan belgilanadi. Bu esa o`z navbatida umumiy ta’lim dasturlaridan o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi dasturlariga o`tilishiga zamin yaratadi¹.

Kadrlar tayyorlash milliy modelining asosiy tarkibiy qismlari quyidagilardan iboratdir:
1.Shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub’ekti vaob’ekti, ta’lim sohasidagi xizmatlarning iste’molchisi va ularni amalgaoshiruvchidir.
SHaxs uzluksiz ta’lim jarayonida dunyoviy, ilmiy bilimlarni o`zlashtiradi, fan asoslarini puxta egallaydi, ishlab chiqarish sohalari bilan tanishadi, shuningdek, o`zida ijtimoiy ta’sirlar yordamida ma’naviy-axloqiy sifatlarni tarbiyalab boradi. SHaxsda o`zlashtirilgan bilim, faoliyat ko`nikmalari va hayotiy tajribaasosida kasbiy mahorat ham shakllanib boradi. Yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlar va yuqori darajadagi kasbiy malakaga ega bo`lish uchun shaxs o`z oldiga muayyan maqsadni qo`ya olishi hamda unga erishish yo`lida tinimsiz izlanishi, o`qib-o`rganishi lozim. Shundagina u ijtimoiy raqobatga chidamli, malakali kadr bo`lib shakllanadi.
O`z-o`zini anglash tuyg`usiga ega bo`lish, ta’lim sohasidagi xizmatlardan to`laqonli, samarali foydalanaolish, ilmiy va kasbiy bilimlarni puxta o`zlashtirishga erishish shaxsgaetuk mutaxassis bo`laolishi uchun poydevor yaratadi. Inson kamoloti, eng avvalo, uning o`ziga bog`liqdir. SHu bois milliy dasturda shaxs va uning kamolotini shakllantirishgaalohida e’tibor qaratilgan.
«Ta’lim xizmatlarining iste’molchisi sifatida shaxsga davlat ta’lim olish va kasb-hunar tayyorgarligidan o`tish kafolatlanadi. Ta’lim olish jarayonida shaxs davlat ta’lim standartlarida ifoda etilgan talablarni bajarishi shart.
Shaxs ta’lim xizmatlarining yaratuvchisi sifatida tegishli malaka darajasini olgach, ta’lim, moddiy ishlab chiqarish, fan, madaniyat vaxizmat ko`rsatish sohasida faoliyat ko`rsatadi va uz bilimi hamda tajribasini o`rgatishda ishtirok etadi»¹.
2.Davlat va jamiyat ta’lim va kadrlar tayyorlash tizimining faoliyatini tartibga solish va nazorat qilishni amalgaoshiruvchi kadrlarni tayyorlash va ularni qabul qilib olishning kafillaridir.
SHaxs kamoloti nafaqat o`zi uchun, balki davlat va jamiyat taraqqiyoti, ravnaqi uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Binobarin, fuqarolari yuksak ma’naviyatga ega jamiyat har tomonlama taraqqiy etaoladi.
SHaxs va davlat (jamiyat) o`rtasidagi aloqa ikki tomonlamaxususiyatga ega. SHu bois har qanday davlat (jamiyat) o`z fuqarolarining yashashi, mehnat qilishi, iqtidori va salohiyatini ro`yobga chiqarishi, uni namoyon etaolishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib beraolishi lozim. Respublika ta’lim tizimida davlat va jamiyat shaxsning har tomonlama shakllanishi, o`zligini namoyon etaolishi uchun etarli darajada shart-sharoit yaratib berish mas’uliyatini o`z zimmasigaoluvchi sub’ekt sifatida namoyon bo`ladi.
Davlat va jamiyat ta’lim muassasalarining yuqori malakali raqobatbardosh mutaxassislarni tayyorlash yo`lidagi faoliyatini ham uyg`unlashtiradi hamda quyidagilarga kafolat beradi:

• 
  fuqarolarning bilim olish, kasb tanlash va o`z malakasini oshirish huquqlarning ro`yobga chiqarilishiga;
  
• 
  majburiy umumiy o`rta ta’lim hamdaakademik lisey yoki kasb-hunar kollejida ta’lim olish yo`nalishini tanlash huquqi asosida majburiy o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limini olishga;
  
• 
  davlat grantlari yoki pulli-shartnomaviy asosdaoliy ta’lim vaoliy o`quv yurtidan keyingi ta’limni olish huquqiga;
  
• 
  davlat ta’lim muassasalarini mablag` bilan ta’minlashga;
  
• 
  ta’lim oluvchilarning o`qishi, turmushi va dam olishi uchun shart-sharoitlar yaratish borasidagi vazifalarning hal etilishida jamoatchilik boshqaruvini rivojlantirishga;
  
• 
  ta’lim jarayoni qatnashchilarini ijtimoiy jihatdan qo`llab-quvvatlashga;
  
• 
  sog`liq va rivojlanishida nuqsoni bo`lgan shaxslarning ta’lim olishiga¹.
  

1. 
   Uzluksiz ta’lim malakali, raqobatbardosh kadrlar tayyorlashning asosi bo`lib, ta’limning barcha turlari, davlat ta’lim standartlarini, kadrlar tayyorlash tizimi tuzilmasi va uning faoliyat ko`rsatish muhitini o`z chigaoladi.
   

Uzluksiz ta’lim kadrlar tayyorlash tizimining asosi, O`zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini ta’minlovchi, shaxs, jamiyat va davlatning iqtisodiy, ijtimoiy, ilmiy-texnikaviy va madaniy ehtiyojlarini qondiruvchi ustuvor soha bo`lib, ijodkor, ijtimoiy faol, ma’naviy boy shaxsning shakllanishi va yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarning jadal tayyorlanishi uchun zarur shart-sharoitlarni yaratadi².
Uzluksiz ta’lim jarayoni shaxsning har tomonlama qaror topishi uchun eng qulay davr sanaladi. Mazkur davrda shaxs fan asoslari hamda kasb-hunar ma’lumotlarini o`zlashtiradi, yuksak ma’naviy-axloqiy sifatlarga ega shaxs va malakali kadr sifatida kamol topib boradi. Unda muayyan dunyoqarash shakllanadi.
O`zbekiston Respublikasida uzluksiz ta’lim Davlat ta’lim standartlari hamda o`quv dasturlari talablariga muvofiq tashkil etiladi.
Uzluksiz ta’limni tashkil etish muayyan tamoyillargaasoslanadi. Jumladan:

• 
  ta’limning ustuvorligi;
  
• 
  ta’limning demokratlashuvi;
  
• 
  ta’limning insonparvarlashuvi;
  
• 
  ta’limning ijtimoiylashuvi;
  
• 
  ta’limning milliy yo`naltirilganligi;
  
• 
  ta’lim va tarbiyaning uzviy bog`liqligi, bu jarayonning har tomonlama kamol topgan insonni shakllantirishga yo`naltirilganligi;
  
• 
  iqtidorli yoshlarni aniqlash, ularga ta’limning eng yuqori darajasida, izchil ravishda fundamental va maxsus bilim olishlari uchun shart-sharoitlar yaratish¹.
  

«Kadrlar tayyorlash milliy dasturi»da uzluksiz ta’limni isloh qilish yo`nalishlari ham aniq ko`ratib berilgan. Mazkur yo`nalishlar sirasiga quyidagilar kiradi: kadrlar salohiyatini tubdan yaxshilash; pedagoglarning kasbiy nufuzini oshirish; davlat va nodavlat ta’lim muassasalarining turlarini rivojlantirish; ta’lim tizimini tarkibiy jihatdan qayta qurish; ta’lim dasturlarini tubdan o`zgartirish; majburiy o`rta umumiy ta’limdan o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limiga o`tilishini ta’minlash; yangi tipdagi o`quv muassasalarini vujudga keltirish; yangi kasb-hunar va mutaxassisliklar bo`ycha kadrlar, shu jumladan, boshqaruv tizimi kadrlarini tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; ta’limning barcha daraja va bo`g`inlarida ta’lim oluvchilarning ma’naviy-axloqiy fazilatlarini rivojlantirish; ta’limni boshqarish tizimini takomillashtirish, ta’lim muassasalarini mintaqalashtirish; shaxsga ta’lim berish va uni tarbiyalashdaoila, ota-onalar, jamoat tashkilotlari, mahallalar, xayriya vaxalqaro fondlarning rolini kuchaytirish; ta’lim jarayoni va kadrlar tayyorlash sifatigaxolis baho berish tizimini yaratish; ta’lim tizimini moliyaviy, moddiy-texnika va boshqa tarzdagi resurslar bilan ta’minlash mexanizmlarini shakllantirish; uzluksiz ta’limni fan va ishlab chiqarish bilan integrasiyalashtirishning puxta mexanizmlarini ishlab chiqish; chet el vaxalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikni kengaytirish; tub erli millatga mansub bo`lmagan shaxslar zch yashaydigan joylarda ularning o`z ona tillarida ta’lim olishlari uchun tashkiliy va pedagogik shart-sharoitlarni yaratish; ta’limning barcha darajalarida ta’lim oluvchilarning huquqiy, iqtisodiy, ekologik va sanitariya-gigiena ta’limi hamda tarbiyasini takomillashtirish<sup>2</sup>.
Uzluksiz ta’lim quyidagi ta’lim turlarini o`z chigaoladi:

• 
  maktabgacha ta’lim;
  
• 
  umumiy o`rta ta’lim;
  
• 
  o`rta maxsus, kasb-hunar ta’limi;
  
• 
  oliy ta’lim;
  
• 
  oliy o`quv yurtidan keyingi ta’lim;
  
• 
  kadrlar malakasini oshirish va ularni qayta tayyorlash;
  
• 
  maktabdan tashqari ta’lim.