Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti

Oʻrta asrlar Gʻarb va Sharq falsafasida
―haqiqiy borliq‖ – 
―Xudoning borligʻi‖ va ―haqiqiy boʻlmagan‖, ya‘ni Xudo yaratgan borliq 
farqlanadi.
Demak Oʻrta asrlarda borliqning oliy asosi Xudodir, degan gʻoya 
ilgari surildi. Barcha barkamolliklar yigʻindisi sifatida Xudo mavjudlik 
xususiyatiga 
ham 
egadir, 
chunki 
mavjud 
boʻlmagan 
mavjudot 
nomukammaldir. Binobarin, 
hamma 
narsaning 
mavjudligi 
Xudoda 
mujassamdir. Xudo borligi toʻgʻrisidagi ontologik dalilning shiorlaridan biri 
ana shundan iboratdir. Unga koʻra, butun dunyoni bir joyga boʻysunish, quyi 
va oliyning subordinatsiyasiga asoslangan ierarxik tuzilmalar qamrab olgan. 
Bunda inson ruhi va ilohiy asosning oʻzaro ta‘siri masalasi bosh muammoga 
aylanadi.
Foma Akvinskiy
ontologiyasida borliq ham ehtimol tutilgan, ham 
amalda mavjud deb qaraladi. Borliq – ayrim narsalarning mavjudligi, ya‘ni 
substansiyadir. Foma Akvinskiy 
imkoniyat
va 
voqelik
kabi kategoriyalar 
bilan bir qatorda 
materiya
va 
shakl 
kategoriyalarini ilmiy muomalaga 
kiritadi. Bunda materiya imkoniyat sifatida, shakl esa – voqelik sifatida 
qaraladi.

---

146 
Foma Akvinskiy Aristotelning shakl va materiya haqidagi asosiy 
gʻoyalaridan foydalanib, din haqidagi ta‘limotni ularga toʻla boʻysundiradi. 
Materiya shaklsiz mavjud boʻlmaydi, shakl esa oliy shaklga yoki 
«shakllarning shakli» – Xudoga bogʻliqdir. Xudo esa sof ma‘naviy mavjudot. 
Shaklning materiya bilan birikuvi moddiy dunyo uchungina zarur. Boz ustiga 
materiya (Aristoteldagi kabi) passivdir. Unga shakl faol tus beradi. Foma 
Akvinskiy «ilohiy borliq», hamonki u oʻz-oʻzidan ravsha‘n narsa emas ekan, 
tafakkurimiz anglashga qodir boʻlgan narsalar orqali isbotlanishi lozim. U 
Xudo borligining hozirgi zamon katolik cherkovi ham foydalanuvchi oʻz 
dalil-isbotini taklif qiladi. Demak, oʻrta asrlarning borliq muammosi 
teotsentrik xususiyatga ega.