Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- In’ikosning shakllari
| In’ikos nazariyasi
. In‘ikos nima? Tabiat obyektlari va hodisalarining umumiy xossasi sifatidagi in‘ikos – avvalo, oʻzaro ta‘sirdir . U bir jism boshqa jismga ta‘sir koʻrsatishini, boshqa jism esa birinchi jism ta‘siriga javob berishi yoki undan ta‘sirlanishini nazarda tutadi (A V; V A). Bundayoʻzaro ta‘sir tarzida namoyon boʻladigan in‘ikosda, bir jism oʻziga xos xususiyatlarining boshqa jismda aks ettirish jarayoni tushuniladi . Binobarin, in‘ikos tashqi ta‘sirga mos oʻzgarishlar majmuini ifodalaydi. Bunda oʻzaro ta‘sir natijasida aks etuvchi tizimlarning strukturalaridan goʻyoki «nusxa» koʻchirib olinadi va aks ettiruvchi tizimlarning alohida strukturalarida oʻzgartirilgan koʻrinishda, «izlar», «muhrlar» shaklida aks ettiriladi. In‘ikosni oʻzaro ta‘sirga kirishuvchi narsa va hodisalarning oʻz tarkibi hamda xossalarida ayni shu oʻzaro ta‘sirning izlarini qoldirish qobiliyati sifatida tushunish mumkin. 181 In’ikosning shakllari . In‘ikos jarayonining namoyon boʻlish xususiyati materiya‘ning tuzilish darajasiga bogʻliq. SHu munosabat bilan in‘ikosning turli, chunonchi: - jonsiz tabiatdagi; - jonli tabiatdagi; - jamiyatdagi darajalari farqlanadi. Materiya‘ning rivojlanish jarayonida uning tuzilishining murakkablashuvi yuz beradi. Shu bois materiya‘ning harakat shakllari qancha boʻlsa, in‘ikos shakllari ham shuncha boʻladi: mexanik, fizik, kimyoviy, biologik (psixik), ijtimoiy va hoka‘zo. in‘ikos shakllarining evolyusiyasi jonsiz tabiat narsalarining xossasi sifatida amal qiluvchi in‘ikos yuqoriroq darajadagi in‘ikosning elementar negizini tashkil etishini nazarda tutadi. Bu darajada in‘ikos muhit haroratining oʻzgarishiga qarab oddiy mexanik deformatsiya, qisqarish yoki kengayish koʻrinishida, yorugʻlik in‘ikosi, elektromagnit toʻlqinlarning oʻzgarishi in‘ikosi, ovoz toʻlqinlari in‘ikosi (aks sado), kimyoviy oʻzgarishlar (masalan, lakmus qogʻoz rangining oʻzgarishi) in‘ikosi sifatida amal qilishi mumkin. Jonsiz tabiatdagi in‘ikosga tanlash xususiyati va kumulyativlik, ya‘ni oldingi ta‘sirlarning izlarini saqlash xosdir . In‘ikosning tanlash xususiyati oʻzaro ta‘sirga kirishuvchi obyektlarning oʻziga xos xususiyatlari bilan belgilanadi. Masalan, kimyoviy element boshqa har qanday element bilan emas, balki tanlash va ajratish asosida kimyoviy reaksiyalarga kirishadi hamda birikadi. Tabiatdagi ayrim predmetlar ekranlashtirish xossalariga ega boʻladi va elektromagnit toʻlqinlarni aks ettiradi, ayrim predmetlar esa bunday xossalarga ega boʻlmaydi. Kumulyativlik – oldingi ta‘sirlarning izlarini saqlash tizimning eskirishi haqida hukm chiqarish imkonini beradi. Aks ettiruvchi tizim oldingi ta‘sirlarni «yodda saqlaydi» va oʻzining keyingi faoliyatida ularni hisobga oladi. Jonlining jonsizdan farqi haqida gapirganimizda, biz XIX asrning ikkinchi yarmida yuzaga kelgan, ammo hozirgi zamon fani inkor etmagan, balki mufassallashtirgan hayotning universal ta‘rifini eslaymiz: «Hayot – bu oqsilli jismlarning mavjudlik usulidir». Oqsillar, aminokislotalar, nuklein kislotalar tiriklikning eng muhim unsurlari hisoblanadi. Koʻpayish, oʻsish va moddalar almashinuvi tirik organizmlarning oʻziga xos xususiyatidir. Oʻz- oʻzidan koʻpayish qobiliyati kimyoviy reaksiyalarning jonsiz tabiatda uchramaydigan turi bilan ta‘minlanadi va matritsali sintez deb ataladi. V.A.Engelgardt jonli sistemalarning yana bir muhim xossasi – «xaosdan tartib oʻrnatish» qobiliyatini, ya‘ni hayot jarayonlarining entropiyaga zid xususiyatini qayd etadi. Tirik organizmlar molekulalarning xaotik issiqlik harakatini tartibga solishga qodir. Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|