Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vaziri mirzo ulugʻbek nomidagi oʻzbekiston milliy universiteti
Yüklə 4,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Sof borliq gʻoyasi.
« Sof borliq» – bu oʻz xolicha, barcha konkret belgilaridan xoli koʻrinishda olingan mavjudlik. Birinchilardan boʻlibParmenid (miloddan avvalgi VI asr) borliq tushunchasidan yoʻqlikning mavjud emasligi kelib chiqishini isbotlashga uringan. Amalda biz yoʻqlik haqida hatto fikrlay ham olmaymiz, chunki agar biz u haqda oʻylasak, u bizning fikrimizda mavjud boʻladi, ya‘ni borliq sifatida fikrlanadi. Binobarin, yoʻqlikni tasavvur qilish ham mumkin emas, bu esa uning mavjud emasligini anglatadi. Ammo yoʻqlik boʻlmasa, hech narsa paydo boʻlishi ham, yoʻq boʻlishi ham mumkin emas. Chunki paydo boʻlish yoʻqlikdan bor boʻlish, yoʻq boʻlish esa – yoʻqlikka aylanishdir. Bundan xulosa shuki, borliq «harakatsiz», unda biron-bir oʻzgarish boʻlishi mumkin emas: har qanday oʻzgarish nimaningdir paydo boʻlishi va yoʻq boʻlishi bilan bogʻliq. Bundan tashqari, borliq yagona, bir jinsli va boʻlinmas: uni qismlarga faqat yoʻqlik ajratishga qodir, lekin u mavjud emas. Borliqning chegarasi boʻlishi mumkin emas, uning boshi ham, oxiri ham yoʻq, zero, hamonki yoʻqlik mavjud emas ekan, borliqni cheklashga qodir boʻlgan narsa ham mavjud emas. 142 Gegel «sof borliq» kategoriyasidan foydalanishning boshqacha usulini topgan. Uning ontologik konsepsiyasida bu kategoriya Mutlaq gʻoya rivojlanish mantigʻining tayanch nuqtasi hisoblanadi. «Sof borliq» va «sof yoʻqlik»ning ayniyligini qayd etgan holda, Gegel bu qarama-qarsxiliklar sintezidan iborat boʻlgan «shakllanish» tushunchasini kiritadi (zero,shakllanish nimaningdir borligini anglatadi, chunki «shakllanmoqda», vujudga kelmoqda, lekin hali borliqqa ega emas, chunki «shakllanmagan», vujudga kelmagan). Shundan soʻng Gegel shakllangan nimadir «shakllanish»ning natijasi boʻlishini qayd etadi. Bu natija, Gegel fikriga koʻra, «mavjud borliq», ya‘ni «sof borliq»dan farqli oʻlaroq, aniq sifatga ega boʻlgan borliqdir. Albatta, Gegelning shakllanish gʻoyasi muayyan narsaning shunday bir holatiki, unda shakllanayotgan narsa bir vaqtning oʻzida ham mavjud boʻladi, ham mavjud boʻlmaydi, degan fikriga qoʻsxilish mumkin emas. Ammo har qanday shakllanish – bu qandaydir predmetning «sof yoʻqlik»dan emas, balki ilgari mavjud boʻlgan boshqa predmetlardan vujudga kelishidir. Har qanday «mavjud borliq» «sof borliq»dan va «yoʻqlik»dan emas, balki boshqa bir «mavjud borliq»dan vujudga keladi. Gegel fikriga zid oʻlaroq, «sof borliq»ning «sof yoʻqlik»ka oʻtishi tushunchalar oʻyinidan boshqa narsa boʻlmay, bundan amalda sifat jihatidan aniq biron-bir borliq vujudga kelmaydi (buni XIX asrdayoq L.Feyerbax va tushunchalar Gegelcha mantigʻining boshqa tanqidchilari qayd etgan). Ontologiya‘ni «sof borliq» va «sof yoʻqlik» kategoriyalari yordamida tuzishga intilish XX asrning ayrim faylasuflari ijodida ham kuzatiladi (M.Xaydegger, E.Fink va b.). Ammo, fikrning mazmunini nima fikrlanayotganini koʻrsatmasdan yoritish mumkin boʻlmaganidek, borliq kategoriyasining mazmunini borliqqa nima ega ekanligini koʻrsatmasdan yoritish mumkin emas. Fikr hamisha nima haqdadir fikr boʻlganidek,borliq har doim nimaningdir borligʻidir. «Sof borliq» ham xuddi «sof yoʻqlik» kabi mazmunsizdir (bunda Gegel haq). «Sof borliq» tushunchasi quruq mavhumlikdan boshqa narsa emas. Yüklə 4,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|