O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta`lim vazirligi buxoro davlat universiteti psixologiya va sotsiologiya kafedrasi

Bixeoviorizm maktabi
 
XX asr boshlarida xulq-atvor psixologiyasining predmetini 
ta’kidlagan
kuchli 
yo‘nalish
paydo 
bo‘ldi
. U tashqi muhit stimullari bilan shartlangan va unga adaptatsiyalashadigan 
organizmning reaksiyalari majmuasi sifatida maydonga chiqdi. Mazkur 
yo‘nalish
xulq-atvorga 
asoslandi va bixeviorizm deb nomlandi.
XIX asr oxirida psixologiya fani taraqqiyotiga doir bahslar yagona fikrga kelishga va yangi, 
pozitiv psixologiyaning yaratilishiga imkon beradi, deb hisoblandi. Ong fenomenini 
o‘
rganuvchi 
psixologiyada, organizm 
–
muhitni yaxlit holda 
o‘
rganuvchi psixologiyaga 
o‘
tish tendensiyasi 
kuzatildi. Biroq dastlabki maktablarning rivojlanishi shuni k
o‘
rsatdiki, psixologiyada bu 
y
o‘
nalishdagi rivojlanish uchun bir necha y
o‘
l mavjudligi va ular bir-biridan faqatgina ustuvorlik 
va psixologiya fani vazifalari nuqtai nazaridan emas, balki psixologiyaning mazmuni va 
predmetini tushunib, aniqlashtirib olish nuqtai nazaridan xam tubdan farq qildi. Psixik rivojlanish 
dinamikasida uning qonuniyatlari va shart-
sharoitlariga ijobiy ta’sir et
uvchi yoki xalaqit beruvchi 
holatlarga turlicha yondashuvlar paydo b
o‘
ldi.
Shuning uchun XX asr boshlarida psixologiya jiddiy metodologik krizisni boshdan kechirdi. 
Bu esa, avvalo, psixikani tatbiq etish bilan bo
g‘
liq o
b’ektiv metodlarni izlash bilan namo
yon 
b
o‘
ldi. Funksional psixologiya tomonidan ilgari surilgan strukturalizm yoki vyursburg maktabi 

---

tomonidan ilgari surilgan metodlarning ob’ektivlikdan yiro
qligi olingan natijalar taxlili paytidagi 
bahslar orqali yanada oydinlashdi.
Ma’lum bo‘
lishicha, insonning psixik holatini, uning ongi mazmunini, ong osti holatini 
o‘
rganish uchun t
o‘g‘
ridan-t
o‘g‘ri va ob’ektiv metod topish amri ma
hol. Vaziyatdan chiqish uchun 
bilvositalik ahamiyatini kasb etuvchi metodni yoki bevosita real eksperimental tadqiqotni tashkil 
qiluvchi uning predmetini 
o‘
zgartirish (m: tashqi faollikni predmet sifatida k
o‘
rsatish) yoki Diltey 
ta’kidlaganidek, psixik 
qonunlarni tasvirlashdan voz kechib, ularni holatlar tarixi bilan 
almashtirish zarurati paydo b
o‘
ldi. Metodologik krizisning mazmuni hamda kechishi dinamikasiga 
fan shakllanishi mantiqidan tashqari ijtimoiy vaziyat va boshq
a fanlardagi yangiliklar ta’sir 
qildi.
XX asrning birinchi 10 yilliklarida turli ilmiy qiziqishlar metodologik tamoyillar va ijtimoiy 
vaziyatda faoliyat 
ko‘rsatgan
olimlar psixologiyaning predmeti, maqsadi va uning metodlarini 
anglashda yagona 
to‘xtamga
kela olmadilar. Bu vaziyat olimlar tomonidan psixologiyaning 
taraqqiyotidagi inqiroz deb baholandi. Albatta, rivojlanish 
–
taraqqiyot yangiliklarni izlash, 
xatolarsiz amalga oshmaydi. Zamonaviy taraqqiyot psixologiyasi isbotlaganidek, har bir tanqidiy 
davr negativizm inkor etish bilan boshlanadi va yangilanish bilan almashinadi. Aytish lozimki, 
XX asrning yuzini namoyon qilgan buyuk ilm-fan namoyondalari yetishib chiqqan va ilmiy 
ijodiyot gullab yashnagan bir davrda ayrim olimlar tomonidan ochiq inqiroz deb baholandi.
Demak, XX asrning 20-yillarida psixologiya alohida maktablarga ajraladi va psixikaning 
mazmuni hamda tuzilishidagi ustuvor xususiyatlar xakida 
o‘z
konsepsiyalarini psixikaning bilish, 
motivasion yoki xulq-atvor qirralari jixatidan ilgari surishadi. Bu davrda paydo 
bo‘lgan
asosiy 
yo‘nalishlardan
biri 
–
bixeviorizm 
yo‘nalishi
edi.
Bixeviorizm 
yo‘nalishi
AQSh da paydo 
bo‘ldi
. Uning 
“
otasi
” 
Djon Uotson (1878-1958), 
uning 
«
Psixologiyaga bixeviorist nuqtai nazari bilan karash
» 
nomli makolasi ushbu 
yo‘nalishni
boshlab berdi. 
Yo‘nalishning
mohiyati 
“
xulq-atvor
” 
terminini tasvirladi, uning 
o‘zi
esa 
bixeviorizm deb nomlandi. Bixeviorizmni 
“
psixikasiz psixologiya
” 
deb atay boshlashdi. Ushbu 
burilish psixika bilishga aynan 
o‘xshashligini
ta’kidlaydi
. Bixevioristlar psixik sifatlar haqidagi 
tasavvurlarni 
o‘zgartirib
yuborishdi.
Ushbu 
yo‘nalish
tarafdorlari eksperimentlarning natijalariga tayanib, shaxs xulq-atvorining 
har qanday tabiiy 
ko‘rinishini
tushuntirishga muvaffaq 
bo‘lishga
umid qildilar.
Bixeviorizm - psixologiyada dastavval AQSh da hayvonlarda 
o‘tkazilgan
kuzatishlarning 
natijasi sifatida paydo 
bo‘lgan
yo‘nalishdir
. Bixeviorizmning negizini psixologik tadqiqot 
predmeti sifatida psixikani va ongni inkor etish yotadi. Faqat xulq-atvorgina tadqiqot predmeti deb 
tan olinar, psixologiyaga esa xulq-
atvor va muhitning o‘zaro nisbati qonuniyatlarini tadq
iq etish 
tavsiya qilinar edi. Bixevioristlar
ning fikricha, psixologiyaning vazifasi hissiyot organlariga ta’s
ir 
qiladigan omil - stimul (
S
) ni
, ya’ni qo‘zg‘atuvchi (gap qistirish, o‘q otish, surat ko‘rsatish va shu 
kabilar) ni bilgan holda un
ga javob, ta’sir 
- reaksiya (
R
) qand
ay bo‘lishini yoki ta’sirotni) bilgan 
holda uning qaysi bir omilga javob tariqasida yuz berganini oldindan aytib berishdan iborat edi. 
Klassik bixeviorizmning formulasi S R dir. Bixevioristik psixologiyaning mexanistikligi 
izchildir: odam - bu xuddi hayvonlar kabi, psixikaga egami, yo 
yo‘qligidan qat’iy nazar, u 
qo‘zg‘atuvchilarga javob b
e
radigan o‘ziga xos bir mashi
nadir, deb uqtirishdi. 
Stimul bilan reaksiya (S > R) 
o‘rtasidagi
, 
ya’ni
miyaga 
«
kirish
» 
bilan 
«
chiqish
»
da yuz 
beradigan narsalar 
o‘rtasidagi
nisbatan 
ro‘kach
qilib, bixeviorizm 
«
kirish
» 
bilan 
«
chiqish
» 
o‘rtasida
nima boru, nima 
yo‘qligini
bevosita kuzatish mumkin 
bo‘lmaganligi
sababli, ularni ilmiy 
tahlil qilib 
bo‘lmaydigan
(«
qora quti
») 
soha deb 
e’lon
qilgan edi. Bixevioristlar 
o‘z
eksperimentlarini asosan hayvonlarda (hammadan 
ko‘proq
oq sichqonlarda) 
o‘tkazib
, 
so‘ngra
shu 
tariqa chiqarilgan xulosalarni odamga nisbatan joriy etishardi. Uning uchun ham kishi shaxsining 
faolligi amalda inobatga olinmasdi. Bixeviorizm 
o‘rgatish
jarayonini ham xuddi shu xilda 
mexanistik tarzda 
ta’riflagan
edi. Bixevioristlar hayvonlarning xatti-harakatini (masalan, 
eksperimentda labirintdan chiqish 
yo‘lini
izlashini) 
o‘rganib
, muammoning yechimiga 
«
sinash va 
adashish
» yo‘li
bilan erishilishi haqidagi xulosaga (E. Torndayk va boshqalar) kelishadi. Bunday 
yo‘l
ko‘pgina
variantlar tanlab chiqilgandan keyin istalganiga erishilishini 
ta’minlaydigan
bitta 
varianti qolmaguncha tusmollab qilingan harakatlarning 
«ko‘r
-
ko‘rona
tanlanishi
» 
deb talqin 

---

qilinardi. Bu xulosa odamning hayvondan sifatiy farqlarini inkor etish uchun inson haqidagi 
ta’limotning
ta’rifiga
ham joriy qilingan edi. 
Bixeviorizmning shiori xulq-atvor haqidagi tushuncha 
bo‘lib
, u organizmning ichki va tashqi 
stimullarga javob reaksiyasidan iboratdir. Bu tushuncha rus ilm-fanida I.M.Sechenov, I.P.Pavlov 
va V.M.Bexterevlar ishlarida rivojlantirildi. Ular isbot qilishicha, psixik faoliyat sohasi faqatgina 
ichki kuzatuv orqali anglanadigan (introspeksiya) 
sub’ektdagi
ong hodisalari bilangina 
chegaralanib qolmaydi, 
ya’ni
bu holda organizm qalb (ong) va tana (moddiy tuzilma sifatidagi 
organizm)ga ajratib 
ko‘rsatilishi
zarur.
Bixeviorizm amaliy psixologiyada xulq-atvor nuqtai nazaridan yondashuvning dastlabki 
manbai 
bo‘lib
, psixologning diqqat markazida 
“
xulq-atvor nimadan iborat
”, “
biz xulq-atvorda 
nimani 
o‘zgartirishni
xohlaymiz
”, “
bu uchun nima qilish zarur
” 
kabi savollarni qamrab oladigan 
inson xulq-atvori turadi.
Vaqt 
o‘tishi
bilan bixevioral va xulq-atvor 
yo‘nalishlarini
bir-biridan farqlash fursati keldi. 
Amaliy psixologiyada bixevioral 
yo‘nalish
klassik bixeviorizm tamoyillarini tasarruf etadigan, 
ya’ni
birinchi navbatda inson xulq-atvorini tashqi, kuzatish imkoni mavjud 
bo‘lgan
va insonni 
faqatgina 
ta’sir
ob’ekti
sifatida 
ko‘radigan
yondashuvga aylandi.
Xulq-atvorga asoslangan 
yo‘nalish
ancha keng 
ma’noda
qo‘llaniladi
. U 
o‘zida
nafaqat 
bixevioral, balki kognitiv-bixevioral, shuningdek shaxs xulq-atvori yondashuvlarini qamrab 
oladigan 
yo‘nalish
bo‘lib
, u orqali psixolog insonda tashqi hamda ichki xulq-atvor, hayotning u 
yoki bu pozisiyasini egallash 
bo‘yicha
fikr va emotsiyalar hamda ushbu harakatlar muallifi 
sanalmish u uchun javobgar 
bo‘lgan
shaxsni 
ko‘radi
. Bu borada 
ko‘pgina
olimlar 
o‘zlarining
tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar.