Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va Oʻrta maxsus taʼlim vazirligi Fargʻona davlat universiteti Magistratura boʻlimi Biologiya

Hayvonlar populyatsiyaning abiotik omillar bilan aloqasi

Jadval o’rniga grafik usuldan ham foydalanish mumkin. Hayotchanlik egri chizig’i 4 turga ajratiladi:

1. Kuchli qabariq hayotchanlik egri chizig’i.
2. Oraliq hayotchanlik egri chizig’i.
3. Botiq hayotchanlik egri chizig’i.
4. Pog’onali hayotchanlik egri chizig’i.

Populyatsiya gomeostazi. Populyatsiyaning son jihatidan bir me’yorda saqlanib turishi gomeostaz (yunoncha “gomeo” – o’xshash, statis - holat) deyiladi.

Populyatsiyaning zichligini boshqarish o’simliklarda hududni hisobga olgan holda o’z-o’zini siyraklantirish, vegetativ quvvatini oshirishda namoyon bo’lsa, hayvonlarda esa ozuqa zahiralari chekoangan holatda ro’y beradi. Ko’pchilik turlar populyatsiyasining o’sishini sekinlashtiruvchi mexanizmlardan biri individlarning o’zaro kimyoviy ta’sir etishdir.
Hayvonlardagi hududiy xatti-harakatlar instiktlar tizimi sifatida kelib chiqqan bo’lib, u populyatsiyaning ayni bir maydonda son jihatidan o’sishini boshqarishning samarali mexanizmlaridan hisoblanadi.


2.2. Atrof-muhit muammosi sifatida populyatsiyaning portlashi
Eng muhim ekologik muammo hanuzgacha sayyoramizning haddan tashqari ko'pligi muammosi bo'lib kelmoqda. Nega aynan u? Ha, chunki bu ortiqcha muammolar bo'lib, qolgan barcha muammolarning paydo bo'lishi uchun zarur shart bo'lib qoldi. Ko'pchilik, er o'n milliard kishini to'ydira oladi, deb ta'kidlashadi. Ammo bularning barchasi bilan har birimiz nafas olamiz va deyarli har bir kishining shaxsiy mashinasi bor va ularning barchasi har yili ko'paymoqda. Natijada havo ifloslanishi. Shaharlar soni ko'payib bormoqda, ko'proq aholi punktlarining yashash joylarini kengaytirib, ko'proq o'rmonlarni yo'q qilish kerak. Xo'sh, biz uchun havoni kim tozalaydi? Binobarin, Yer omon qolishi mumkin, ammo insoniyat bu ehtimoldan xoli emas.
Aholi tez sur'atlar bilan o'sib bormoqda, olimlarning hisob-kitoblariga ko'ra, bundan qirq yil muqaddam bir millionga yaqin odam bo'lgan, XX asrda biz allaqachon bir yarim milliard bo'lganmiz, o'tgan asrning o'rtalariga kelib ularning soni uch milliardga etgan edi, hozir esa bu raqam etti milliardga yaqin.
Sayyoramiz aholisi sonining ko'payishi, har bir inson hayot uchun ma'lum miqdorda tabiiy resurslarga muhtojligi sababli ekologik muammolarga olib keladi. Bundan tashqari, dunyoning kam rivojlangan davlatlarida tug'ilish darajasi yuqori, bunday mamlakatlarda ularning aksariyati kambag'al yoki och qolishadi.
Populyatsiya portlashi eritmasi
Bu muammoni faqat bitta yo'l bilan, tug'ilishni kamaytirish va aholining turmush sharoitini yaxshilash orqali hal qilish mumkin. Ammo qanday qilib to'siqlar paydo bo'lganda odamlarni tug'maslik uchun: din ruxsat bermaydi, oila katta oilalarni qo'llab-quvvatlaydi, jamiyat cheklovlarga qarshi. Rivojlanmagan mamlakatlarning hukmron doiralari uchun katta oilalarning mavjudligi foydalidir, chunki u erda savodsizlik va johillik rivojlanib bordi va shunga mos ravishda boshqarish osonroq.
Kelajakda ochlik tahdidi bilan haddan tashqari ko'payish xavfi. Aholi tez o'sib borishi va qishloq xo'jaligi unchalik tez rivojlanmayotgani sababli. Sanoatchilar inson salomatligi uchun xavfli bo'lgan pestitsidlar va kanserogenlarni qo'shib, pishib etish jarayonini tezlashtirishga harakat qilmoqdalar. Sifatsiz oziq-ovqat bilan bog'liq yana bir muammo. Bundan tashqari, toza suv va unumdor erlarning etishmasligi mavjud.
Sayyoramizning turli mintaqalarining demografik xususiyatlari
Dunyoning demografik manzarasi juda xilma-xil va rang-barang. Turli mamlakatlarda populyatsion o'zgarishlar dinamikasi keskin farq qiladi. Sayyoramizning bir uchida aholi sonining tez o'sishi bilan bir qatorda, aholisi kam bo'lgan davlatlar ham mavjud.
Xavf rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy rivojlanishning past darajasi bilan birga aholining portlashi oqibatlari bilan bog'liq. Ushbu hodisa turmush darajasining pasayishiga, ishsizlik va qashshoqlikka olib keladi. Dunyo aholisining kichik qismi, 1 milliard, gullab-yashnagan mamlakatlarda yashaydi va haddan tashqari moddiy boylikka ega. Ushbu "oltin milliard" ga AQSh va Kanada fuqarolari, shuningdek G'arbiy Evropa va Yaponiya aholisi kiradi.
Global muammolarning oldini olish uchun ular sayyoradagi kambag'al qo'shnilariga yordam berishlari kerak. Resurslar va ta'sir doiralari uchun kurashda katta va boy mamlakatlar qasddan yoki ixtiyoriy ravishda kam muvaffaqiyatli va nufuzli mamlakatlarda ko'plab mahalliy nizolarni keltirib chiqardilar.
Populyatsiya portlashi va uning oqibatlari rivojlangan mamlakatlarda o'z aksini topdi. Buni Afrika va Yaqin Sharqdan millionlab muhojirlar yig'ilgan G'arbiy Evropa aholisi to'la his qildi. Ular urushlardan, qashshoqlikdan yoki quvg'inlardan qochishadi va ko'plar yaxshi hayotga intilishadi. Evropaliklar bu oqimni to'xtata olmaydilar. Ushbu vaziyat mahalliy muammolar tez va osonlik bilan global muammolarga aylanishi mumkinligini anglatadi.
Bizning zamonamizdagi global demografik muammo quyidagi jihatlar va tendentsiyalarda namoyon bo'ladi:
-Osiyo, Afrika, Lotin Amerikasining rivojlanayotgan mamlakatlarida aholining tez o'sishi (hududlarning haddan tashqari ko'payishi) (ba'zi ma'lumotlarga ko'ra 80% dan ko'proq va boshqa ma'lumotlarga ko'ra 95% ga yaqin), ular kam fazoviy iqtisod bilan ajralib turadi,
-Uchinchi dunyoning aksariyat mamlakatlarida aholini boshqarish tizimi va aniq demografik siyosat mavjud emas,
-rivojlangan mamlakatlarda, avvalambor G'arbiy Evropa aholisining toraytirilgan ko'payishi (demografik inqiroz) tufayli qarish va depopulyatsiya.
-global miqyosda aholining notekis o'sishi,
-Umuman sayyorada populyatsion ko'payish turi, o'lim darajasi pasayishi tug'ilishning pasayishi bilan birga kelmasa.
-Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi va uning fuqarolarining hayot darajasi qanchalik past bo'lsa, unda tug'ilish darajasi shunchalik yuqori bo'ladi va aksincha, milliy iqtisodiy tizim yuqori o'sish sur'atlariga erishgani sayin, tug'ilishning pasayishida barqaror tendentsiya kuzatilmoqda va jamiyatda keksa odamlarning tarqalishi boshlanadi (munosabatlar) teskari proporsional).
Dunyo miqyosidagi demografik muammoning keskinligi uning ekologik holati bilan bog'liq: sayyoramizning hozirgi aholisi sayyoramiz aholisiga nisbatan bu chegaradan 10 baravar ko'proq. Aholining zichligi va o'sishi oziq-ovqatga ortib borayotgan ehtiyojni qondirish uchun qishloq xo'jaligini ishlab chiqarish imkoniyatlari va texnologiyalaridan ustundir, shuningdek, boshqaruvni yanada intensiv boshqarish tizimini qayta qurish.
Aholining portlashi: muammo haqida ma'lumot
Inson rivojlanishining hozirgi bosqichi aholining jadal o'sishi bilan tavsiflanadi.
O'n ming yil oldin er yuzida 10 millionga yaqin odam yashagan bo'lsa, bizning eramizning boshiga kelib, ular 200 million, 1650 yilga kelib - XIX asrda 500 million kishi bo'lgan. 1900 yilda aholi soni 1 milliard 660 millionni tashkil etgan bo'lsa, 1950 yilda ikki jahon urushidagi yo'qotishlarga qaramay, aholi 2,5 milliardgacha o'sdi va keyin yuzga etdi.
la har yili 70-100 millionga ko'payadi. 1993 yilda Yerda 5,5 milliard odam yashaydi. 1999 yil 12 oktyabrda 0 soat 02 daqiqada Sarayevo shahridagi tug'ruqxonalardan birida bola dunyoga keldi va u sayyoraning 6 milliardinchi aholisiga aylandi. 2006 yil 26 fevralda dunyo aholisi yana 6,5 ​​milliard kishini tashkil etib, yiliga 2 foiz o'sib bordi.
Hozir Yerda qariyb 6,4 milliard odam yashaydi va aholi yiliga 2 foizga o'smoqda. 2050 yilga kelib, 8,9 milliard tup ko'chat paydo bo'lishi kutilmoqda.
20-asrning o'rtalarida Yer populyatsiyasining o'sishi tez sur'atlarga erishdi va aholining portlashi deb nomlandi. Aholining portlashi - ijtimoiy-iqtisodiy yoki umumiy ekologik yashash sharoitlarining o'zgarishi bilan bog'liq Yerning populyatsion o'sish sur'atlarining keskin o'sishi.
Ayni paytda sayyorada har daqiqada 180 ga yaqin odam tug'iladi, har soniyada 21 kishi tug'iladi va 19 kishi vafot etadi. Shunday qilib, dunyo aholisi soniyasiga 2 kishiga, kuniga 250 ming kishiga ko'paymoqda. Yil davomida o'sish taxminan 80 millionni tashkil etadi, deyarli barcha rivojlanayotgan mamlakatlarda. Hozir ikki baravar
Sayyoradagi odamlar soni 35 yildan keyin sodir bo'ladi va qashshoqlik ishlab chiqarish yiliga 2,3 foizga o'sadi va 30 yil ichida ikki baravar ko'payadi.
Shuni ta'kidlash kerakki, populyatsiya muammosi sayyoramizdagi aholi soniga bevosita bog'liq emas. Yer ko'proq odamlarni boqishi mumkin. Muammo odamlarning sayyora yuzasida notekis tarqalishidir.
Erning deyarli barcha burchaklarida odamlar yashaydigan joylar mavjud, garchi Antarktida kabi ba'zi mintaqalarda doimiy yashash uchun sharoit yo'q. Boshqa og'ir mintaqalarda maxsus turmush tarziga ega bo'lgan kichik guruhlar yashaydi. Dunyo aholisining ko'p qismi nisbatan kichik hududda joylashgan. 90-yillarning boshlarida Dunyodagi 5,4 milliard aholining deyarli yarmi uning hududining atigi 5 foizini egallagan. Aksincha, aholisining atigi 5 foizi Yerning yarmida yashagan. Dunyo aholisining 30 foizga yaqini Janubiy va Janubi-Sharqiy Osiyoda, shu jumladan Hindiston, Indoneziya va Pokistonda, 25 foizi - Sharqiy Osiyoda, jumladan, Xitoy va Yaponiyada joylashgan. Ko'p odamlar Sharqiy Shimoliy Amerikada va Evropada ham yashashadi.
Doimiy ravishda o'sib borayotgan dunyo aholisi tobora ko'proq oziq-ovqat va energiya, mineral resurslarni talab qilmoqda, bu sayyora biosferasiga bosimni kuchaytiradi.
Dunyo miqyosida populyatsiyaning tarqalishining hozirgi holati tahlili ba'zi qonuniyatlarni aniqladi.
Aholi sonining o'sishi juda notekis. Bu rivojlanayotgan mamlakatlarda eng yuqori va Evropa va Amerikadagi rivojlangan mamlakatlarda minimal.
Aholining tez o'sishi uning yosh ko'rsatkichlarini buzadi: nogiron aholi - bolalar, o'spirinlar va keksa odamlar ulushi ortib bormoqda. Ko'pgina rivojlanayotgan mamlakatlarda 15 yoshgacha bo'lgan bolalarning ulushi 50% ga etadi, 65 yoshdan oshgan odamlar esa 10 dan 15% gacha.
Aholi zichligi oshib bormoqda. Urbanizatsiya jarayonining jadal rivojlanishi yirik shaharlarda aholining to'planishi bilan birga keladi. 1925 yilda dunyo aholisining 1/5 qismidan ozroq qismi shaharlarda istiqomat qilar edi, hozir esa ularning yarmi. 2025 yilga kelib, dunyo aholisining 2/3 qismi shahar aholisi bo'lishi taxmin qilinmoqda.
Shimoliy Amerika va Evropaning shaharlari juda katta. Ushbu hududlardagi shahar aholisining yuqori turmush darajasi qishloqlarda dehqonchilik va chorvachilik bilan shug'ullanadigan Osiyoda (Yaponiya bundan mustasno) yashash sharoitlariga ziddir. Kichik populyatsiyalar Avstraliyaning janubi-sharqida, janubi-sharqiy Amerikada, Shimoliy Amerikaning g'arbiy qirg'og'ida va Shimoliy Amerikaning O'rta G'arbiy qismida joylashgan.
Ushbu joylarda aholi zichligi ham juda notekis. Ba'zi kichik shtatlarda bu juda yuqori. Masalan, Gonkongning maydoni atigi 1045 km2, aholining zichligi esa 5,600 kishini tashkil etadi. 1 km 2 ga. Katta shtatlar orasida eng yuqori zichlik 1991 yilda Bangladeshda qayd etilgan (1 km 2 ga 800 kishi). Qoida tariqasida, rivojlangan mamlakatlarda aholi zichligi yuqori. Shunday qilib, 1990 yilda Gollandiyada u 440 kishini tashkil etdi. 1 km 2 ga, Yaponiyada - 330 kishi. 1 km 2 ga.


Xulosa
Xulosa qilib aytganda ekologiyada populyatsiya muayyan bir hududda yashovchi maʼlum bir turdagi barcha organizmlarni oʻz ichiga oladi. Populyatsiyalar va ularning vaqt oʻtishi bilan qanday oʻzgarishini statistik jihatdan oʻrganish demografiya deb nomlanadi.
Populyatsiyaning ikkita muhim oʻlchovi bular: populyatsiya soni, yaʼni individlar soni va populyatsiya zichligi, yaʼni maydon birligi yoki hajmiga toʻgʻri keladigan individlar soni. Ekologlar koʻpincha kvadratlar va belgilab qayta tutish usuli yordamida populyatsiyalarning soni va zichligini hisoblashadi.
Populyatsiyani uni tashkil etuvchi organizmlarning tarqalishi nuqtayi nazaridan ham tavsiflash mumkin. Organizmlar bir xil, tasodifiy yoki toʻp-toʻp shaklda tarqalishi mumkin. Bir xil degani populyatsiya bir tekis tarqalganini, tasodifiy esa organizmlarning tasodifiy joylashganini hamda toʻp-toʻp tarqalish guruhlarga boʻlinib tarqalganini anglatadi.
Populyatsiya – bu bir turning yoki bir necha tur vakillarining guruhi bo`lib, ular ma`lum joyda uchraydi va ko`p hayotiy belgilarga ega bo`ladi. Shu belgilar butun guruhning doimiy funsiyalari hisobini aks ettiradi. Populyatsiya a`zolarning hayotiy belgilari: Tur vakillari qalinligi, tug`ulishi, o`lishi, yosh boyicha taqsimlanishi, organizmning biotik potensiali, ma`lum hududda tarqalishi va o`sish xillaridir. Populyatsiya genitik xususiyatlarga ham ega bo`lib, bu holati organizmning to`g`ridan – to`g`ri ekologik
moslashishi, qayta ko`payishi va turg`unligiga bog`liq, ya`ni, uzoq vaqt nasl qoldirish qobilyatini saqlab qolishdir.
Biotexnologiya keyingi vaqtlarda ko'p olimlar diqqatini o'ziga jalb qilayotgani yana biri bo'limi gen muhandisligi juda tez rivojlanmoqda. Qisqa muddat ichida tabiatning ajoyib sirlarini ochib berdi. Hozirgacha olingan ma'lumotlar DNK xromosomada genlar saqlovchi irsiyat tashuvchi modda ekanligi to'la tasdiqlandi.Turli xil zamonaviy metodlardan foydalanib o'simlik genomining tarkibi insoniyat manfaatlari tomonga ko'zlab o'zgartirilmoqda.Buning natijasida transgen organizmlar yaratilmoqda.
Bugunga kelib, zamonaviy biotexnologik usullar va gen muhandisligi yordamida farmasevtika uchun interferonlar, insulin, somatotropin, gepatitga qarshi vaksina, fermentlar, klinik tadqiqotlar uchun diagnostik ashyolar (narkomaniya, gepatit va boshqa bir qator yuqumli kasalliklarni aniqlash uchun test tizimlar, biokimyoviy tekshirishlar uchun reaktivlar, egiluvchan biologik plastmassalar, antibiotiklar, bioaralashmali boshqa ko‘plab mahsulotlar), qishloq xo‘jaligi uchun biopreparatlar, biopestisidlar, biostimulyatorlar, bioozuqalar ishlab chiqariladi. Shu jumladan, pivo, spirt, kir yuvish vositalari, to‘qimachilik va teri oshlash kabi jaryonlarda ishlatiladigan ferment preparatlari ishlab chiqarish va qo‘llash ham keng yo‘lga qo‘yilgan.
Raqobatlik oqibatlari turli xil bo`ladi. Turlararo raqobatlilik shu ikki tur o`rtasidagi muvofiqlikni tiklaydi yoki ular orasidagi kurash keskin borsa, unda bir populyatsiya turlarini ikkinchi bir popopulyatsiya turlari bilan almashtirishga olib kelishi mumkin yoki bir tur yo`qolib uning urnini ikkinchisi egallaydi yoki bo`lmasa raqobatda bo`lgan turlarning biri boshqa yashash joyiga ko`chishi yoki boshqa xil oziqa bilan oziqlanishiga o`tishi mumkin. O`simliklar o`rtasidagi raqobatlilik darajasini Dj. L. Xarper (1961, 1962, 1963) Sebarganing ikki turi misolida o`rganib isbotlab berdi.
Trifolium repens tez o`sib maksimal barg hosil kiluvchi tur, ikkinchisi trifolium fragiferumning barg dastasi uzun bo`lib, uning barglari asosan poyaning uchida joylashadi. Shu sababli ham bu tur tez o`suvchi T.repens ga nisbatan yuqori yarusni oson egallab oladi va quyoshdan to`liq foydalanadi.
Ikki tur aralashtirib ekilganda har biri ikkinchisining o`sishiga to`sqinlik qiladi, biroq ikkala tur ham hayot tsiklini tugallab urug` hosil qilishga ulguradilar. Lekin maydonda har ikkala turning zichligi past darajada bo`ladi.
Ko`rinib turibdiki, ikki tur orasida raqobatlik kurash keskin bo`lib tursa ham ular morfologik belgilari va maksimal o`sish davrlaridagi farq qiluvchi xususiyatlari bilan bemalol birga yashash imkoniyatiga egadirlar. Xarper 1961 yilda ana shu tajribalarga asoslanib ushbu xulosaga keladi:
Ikki tur orasida quyidagi mexanizmlar mavjud bo`lgan taqdirda ular birga yashash imkoniyatiga ega bo`ladilar:
1) Har xil oziqa bilan oziqlansalar (misol, dukkaklilar va dukkakli bo`lmagan turlar):
2) Hayvonlarning eyishiga turlarning har xil sezgirlik darajasi mavjud bo`lganda:
3) Har xil toksik moddalarga turlarning turlicha ta`sirchanligi kuzatilganda:
4) Yorug`lik, suv va shu kabi omillarga turlarning ijobiy ta`siri mavjud bo`lganda.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati