O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti

1917-1940  yillardagi  ijtimoiy 

pedagogik 

faoliyatning 

asosiy 

yo’nalishlari 

Hamza  faoliyati  ikki  davr-inqilobgacha  va  inqilobdan  keyingi  davrlar 

to’qnashuvida o’tgan. 1917 yilgi oktyabr inqilobi natijasida bolsheviklarning yangi 

hokimiyati  tomonidan  xayriya  faoliyatiga  chek  qo’yilgan  va  uning  manbalarini 

yo’q  qilgan-moddiy  (shaxsiy  mulk)  va  ma’naviy  (din).  Katta  hajmdagi  ijtimoiy 

muammolarni yechishni esa davlat o’z zimmasiga oldi. 

Bu  vaqtda  barcha  joylarda,  jumladan  O’zbekistonda  ijtimoiy  tarbiya 

bo’limlari  tuzila  boshlandi.  Voyaga  yetmaganlarni  ijtimoiy  huquqiy  himoyasi 

bo’yicha muassasalar tuzildi, Moskva va Leningrad oliy o’quv yurtlarida  ijtimoiy 

tarbiya  tizimi  uchun  kadrlar  tayyorlash  boshlandi.  XX  asrning  20-yillarda 

maktabga  moddiy  yordam  beruvchi  “komsod” (yordam  qo’mitasi)  nomli 

tashkilotlar  faoliyat  yuritgan.  Shuningdek,  kam  ta’minlangan  oilalarni  moddiy 

ta’minlovchi “kambag’alik fondlari” ham mavjud bo’lgan. 

V.F.Lubensov  tomonidan  boshqariladigan  K.Libxknet  nomli  mehnat 

maktabining  tuzulishi  respublika  hayotida  muhim  voqyea  bo’ldi.  Maktab 

faoliyatida  ijtimoiy  pedagogik tamoyillar yorqin joy oldi. Karl Libxnet nomidagi 

tajriba  maktab-kommunasi  Toshkent  yaqinidagi  600  ta  yetim  bolalar  tarbiya 

topgan  ilk  maktablardandir.  Turkiston  ASR  hukumati  1918  yilda  maktabga 

Nikolskoye qishlog’i yonidagi yangi binoni berdi. 1919/20 yil qish fasli juda og’ir 

---

keldi.  Isitilmagan  xonalarda  yashashdi,  na  chiroq,  na  kerosin  bor  edi. 

qiyinchiliklarga qaramay maktab pedagogik jamoasi ijod bilan mashg’ul bo’lishni 

davom  ettirdi..  Maktab  bayramlarida  yosh  iqtidorli  bolalar  chiqish  qilishardi. 

O’quvchilar  aksariyat  vaqtlarini  toza  havoda,  sport  bilan  shug’ullanish,  turli 

rasmlar  chizish  bilan  o’tkazishardi.  O’quvchilar  kontingentining  o’ziga  xos 

xususiyatlarini  inobatga  olibmaktab  pedagoglari  tarbiya  ishini  qattiqqo’llik 

tamoyillari  asosida  olib  borishardi.  Maktabning  o’quv  va  mehnat  faoliyati  yorqin 

ijtimoiy  yo’nalishga  ega  bo’lgan.  Masalan, “Nihol”  to’garagi  eng  kambag’al 

aholiga 6000 dona nihol hadya etdi, 30 dehqonga qishloq xo’jaligi ko’rgazmasida 

ishtirok  etishga  ko’maklashdi. “Tozalik”  to’garagi  oziq-ovqatlanishni  nazorat 

qilardi.  Suvdan  foydalanish,  maishiy  va  qishloqdagi  sanitar-gigenik  sharoitlar. 

O’quvchilar  o’zlari  turli  fanlardan  o’quv  qo’llanmalari  tuzishdi.  Jismoniy  mehnat 

o’quv  va  fakultativ  mashg’ulotlar  bilan  bir  vaqtda  o’tkazilardi.  Bahor,  yoz  va 

kuzda  asosiy  tarbiya  ishi  dala,  bog’larda  o’tardi.  Ular  bug’doy,  paxta,  guruch, 

jo’xori,  olma,  sabzavotlar  yetishtirishardi.  Ipakchilik,  asalarichilik  bilan  ham 

shug’ullanishardi.  Bunaqa  turli  xil  mashg’ulotlar  o’quvchilarda  agrotexnik  va 

zootexnik ko’nikmalar paydo bo’lishiga olib keldi.  

Bolalarning  mustaqilligi  va  mas’uliyatliligini  rivojlantirishning  yana  bir 

metodi  o’z  o’zini  boshqarish  tizimi  bo’lib,  u  jamoada  muomala  qilish 

ko’nikmalarini to’ldirardi. 

1924 yil maktabda Volga bo’yidagi och bolalar uchun Go’daklar uyi tashkil 

qilindi.  Maktab  jamoasi  barcha  moddiy  qiyinchiliklarni  bartaraf  etdi  va  1971  yil 

maktab tajriba maktabiga aylandi. Qisqa vaqt mobaynida iqtidorli va qiziquvchan 

pedagoglar jamoasi xizmatlari bilan maktab o’qituvchi kadrlar malakasini oshirish 

bilan  shug’ullanuvchi,  shahar  va  qishloq  maktablari  uchun  metodik  qo’llanmalar, 

dasturlar chiqaruvchi respublika ilmiy-metodika markaziga aylandi. 

Maktab  jamoasi  ilk  marta  “qishloq  o’qituvchisining  kutubxonasi”  nomli 

metodik darsliklar yaratdi. Shuningdek, 1925 yilda V.Lubensovning “Boshlang’ich 

maktabda  dars  berish  metodlari” (o’zbek  tilida)  nomli  kitobi, 1928 yilda 

V.F.Lubensov  va  N.P.Arxongelov  taxriri  ostida  “Bilim”  nomli  o’zbek  maktabi 

boshlang’ich sinflari uchun ilk xrestomatiya chop etildi. 

1924 yilda O’zSSR tashkil topishi munosabati bilan maktab qoshida o’zbek 

bolalari  uchun  boshlang’ich  maktablar  tuzildi.  Unda  Inoyatov,  Mansurov, 

Usmonov, Rustamov, Safarov kabi ajoyib o’qituvchilar dasr berishgan. 

Bu  maktab  tajribasi  nihoyatda  qiziqarli  bo’lgan  va  xozirgi  ijtimoiy  holatda 

ham  qo’llash uchun o’rganilishini talab qiladi. 20-30 yillarda  ijtimoiy  pedagogik 

tarbiyaning asosiy yo’nalishlari quyidagilar bo’lgan: 

-savodsizlikni bartaraf etish (ayniqsa ayollarda); 

-mehnat tarbiyasi va ta’limni yo’lga qo’yish; 

-maktab-internatlarni yaratish; 

-ta’limni ishlab chiqarish mehnati bilan birlashtirish. 

O’rganilayotgan  davrda  nafaqat  o’quv  yilida  balki  ta’tillarda  ham  “yozgi 

maktab”  nomi  ostida  o’tkaziladigan  darsdan  tashqari  o’qish  ham  rivojlana 

boshladi.  Ilk  maktabdan  tashqari  bolalar  muassasalari-kutubxona-qiroatxonalar, 

maktab-teatr  jamoalari  paydo  bo’la  boshladi.  XX  asrning  30-yillarda  maktabdan 

---

tashqari  bolalar  texnik  va  qishloq  xo’jaligi  stansiyalari,  klublari,  kutubxona  va 

teatrlari faoliyat yuritdi. Turli maktab to’garaklari yoshlarning ijodini rivojlantirish 

vositasi  sifatida  bo’sh  vaqtlarini  maroqli  o’tkazishi  uchun  tashkil  qilindi.  Aynan 

shu  davrda  pedagogik  faoliyatini  boshlagan  o’zbek  shoiri  /./ulomni  (1903-1966) 

tilga  olmay  iloj  yo’q. 1918 yildan  /./ulom  ilk  o’zbek  maktab-internatlarining 

ochilishida faol ishtirok etgan va 1943 yilgacha bu maktablarda dars bergan. Uning 

faoliyati  bir  qator  ijtimoiy  pedagogik  vazifalardan-savodsizlikka  qarshi  kurash, 

kattalar uchun kechki kurslarni tashkil qilish, ta’lim berishning ilg’or usullarining 

qo’llanishi,  o’quvchilarning  mustaqil  badiiy  faoliyatiga  rahbarlik,  o’quvchilarda 

kasb,  mehnatga  qiziqish  uyg’otishdan  iborat  edi. /./ulom  oilaviy  tarbiyaga  katta 

e’tibor  bergan  va  bolaning  muvaffaqiyatli  ijtimoiy  yuksalishi  ota-onaga  bog’liq 

ekanligini dalillar bilanasoslangan..