O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta'lim vazirligi jizzax davlat pedagogika instituti

Urush  yillari  (1941-1945)da  aholiga  ijtimoiy  pedagogik  yordam 

ko’rsatish chora- tadbirlari. 

1941-1945  yillar  urush  oqibatida  yuzaga  kelgan  ijtimoiy  muammolar 

bolalarning  ahvolini  og’irlashtirdi.  Davlat  va  jamoatchilikning  urush  qurbonlari-

bolalarga  munosabati  o’zgardi.  Davlat  bu  muammolarni  ko’chirib  keltirilgan 

bolalar uchun maktab-internat, bolalar uylari sonini kuchaytirish orqali hal etishga 

harakat  qildi.  Bu  harakat,  ayniqsa  xarbiy  urush  o’choqlaridan  ko’plab  bolalar 

muassasalari ko’chirib keltirilgan O’zbekistonda yaqqol namoyon bo’ldi. 

Ko’chirib keltirish natijasida olib kelingan bolalar va kattalarni joylashtirish 

va qabul qilish respublika hayotining urush yillaridagi asosiy hodisasi bo’ldi. 1941 

yilda  Toshkentda  Zuyev  va  Pastki  Qrim  bolalar  uyining  tarbiyalanuvchilari 

joylashtirildi.  Popda  tumanning  eng  zo’r  maktabini  bolalar  uyiga  aylantirishdi. 

Biroq  kerakli  jihoz-krovat,  matros,  yostiq,  yoping’ich,  kiyim-kechak  yo’q  edi. 

Bularni  mahalliy  aholi  olib  kelishdi.  Eshelonni  kutib  olish  uchun  ko’p  odamlar 

to’planishdi.  Shuningdek,  Toshkentda 

№1,2,3,15,18  gi  bolalar  uylari,  №14,15 

maktab  bolalar  uylari,  Belorussiya  bolalar  uyi,  Go’daklar  uyi  ham  faoliyat 

yuritardi. 

Arxivlarda  Toshkent  Go’daklar  uyining  1941-1942  yillardagi  qaydnoma 

kitoblari saqlanib  qolgan. Unda kengash nomiga  tushgan bolalikka olish haqidagi 

arizalar  uchraydi.  Go’daklar  uyida  1942  yil  yanvar  oyida  bunaqa  arizalar  soni  86 

taga, 1941 yil  yanvar-sentyabr  oylarida-11,  noyabr  oyida-32,  dekabrda-79  taga 

yetgan.  Toshkent  shahrida  voyaga  yetmaganlarni  qabul  qilish  va  ularni  bolalar 

uyiga joylashtirish markazi tashkil qilingan edi. 

1942 yilda bunaqa markazlar Toshkent, Farg’ona, Urganch, Namangan. 

Andijon, To’rtko’l shaharlarida tuziladi. Qishloq joylarida 2000 ta gacha bolalar 

uyi tarbiyalanuvchilarini qabul qilish uchun joylar tayyorlanadi. 100 ta o’rinli 

nogiron bolalar uyi ham tashkil qilindi. Toshkent viloyatining Kalinin tumanidagi 

2 sonli bolalar uyi Odessa va Luchansk shahrining 2 ta bolalar uylari 

 

tarbiyalanuvchilarini qabul qildi. Moskva, Odessa va Voronejdan ko’chirib 

keltirilgan 4 ta harbiy-musiqa maktabi ham bolalar uyida edilar. 1942 yil 

Yangiyo’l tumanining yettita kolxozida yangi bolalar uylari tashkil qilindi. 

Shunindek, Rishton, Vobkent, Qarshi tumanlarida ham bolalar uylari faoliyat 

yuritardi. 

---

O’zbekistonga shuningdek, Yevropa davlatlaridan-  21-sonli Polsha bolalar 

uyi va ispan yoshlari Samarqandga  ko’chirib kelindi.  

“Front kundaligi” asari muallifi, mashhur rumin publisisti va yozuvchisi 

Xarlamb Zinke ham urush yillarida O’zbekistonga 18 yoshida evakuasiya qilingan 

edi. U Samarqandda kolxozchi Abdurasul Jo’rayev oilasida yashagan. 

1944 yil noyabr oyidan Toshkentda ko’chirish markazi faoliyat yuritgan va 

unda bolalar uyi rahbarlarining eng yaxshilari navbatchilik qilishgan. Bolalar 

ko’chirish markazidagi ishni ham havfsiz edi, deb bo’lmasdi, chunki bolalar 

haftalab yo’lda bo’lishi va ular orasida dizenteriya, teri kasalliklari keng tarqalgan 

edi. 

1941 yilning 16 oktyabrida karantin bolalar uyi ochilib, unda bolalar ikki 

hafta mobaynida vrachlar nazorati ostida bo’lishgan va faqat keyin stasionar 

bolalar uylariga jo’natilganlar. Bu yillarda patronat-ko’chirib keltirilgan bolalarni 

tarbiya qilishga olish keng tarqaldi. Masalan, leningradlik qizaloq-Fainani Usmon 

Yusupov va uning xotini Yuliyey Stepanenko tomonidan olinishi  birinchi 

voqyealardan bo’ldi. Barchaga toshkentlik temirchi Shoahmad Shomahmudov va 

uning xotini Bahrialning jasorati ma’lum. Ular turli millatdagi 14 bolani  o’z 

oilalariga qabul qilishgan. 

Viloyat va tuman bolalar uylarini tekshirish va yordam berish uchun maxsus 

vakillar jo’natilgan. Ulardan biri sevimli artisti-Sora Eshonto’rayevadir. 

Toshkentdagi 110 sonli maktab to’rtta ko’chirib keltirilgan  bolani qabul 

qilishdi va ularga alohida xona ajratishdi. Evakuasiya qilingan bolalarni o’qitish 

bo’yicha ham choralar ko’rila boshlandi. 

1944-1945 yillarda ko’r va kar bolalar uchun maxsus sinflar tashkil qilindi. 

1942 yil avgustda “Pravda” gazetasida A.Tolstoyning O’zbekistondagi ta’ssurotlari 

haqidagi maqolasi e’lon qilindi.  

Urush davri mobaynida bolalar uylari tarmog’i va ulardagi 

tarbiyalanuvchilar soni muttasil oshib borardi. 1945 yil oxirida respublikada 267 ta 

bolalar uyi mavjud bo’lib, ularda 30792 tarbiyalanuvchi bo’lgan. 

Harbiy davrda davlat va jamoat tuzilmalarining katta harakatlari bolalarning 

maktabda o’qishlarini ta’minlashga qaratilgan edi. Xalq ta’limi bo’limlari nafaqat 

o’quv jarayonini boshqarishgan, balki maktablarning frontdagilar, ularning oilalari, 

ko’chirib keltirilgan bolalarga kerakli yordamlarni ham tashkil qilishgan. 1942 

yildan boshlab shahar va qishloq maktablari oilalar va frontchilarga yordam 

ko’rsaishgan. Ularga issiq ovqat, darsliklar, daftarlar, kiyim-kechak berilgan. 76, 

165 sonli maktablarning o’quvchilari kasal bo’lgan sinfdoshlar va ularning oila 

a’zolari-onalari, buvilariga yordam berishgan va tushlik tayyorlashgan, oziq-ovqat 

va yoqilgi olib kelishgan, yosh go’daklarga qarab turishgan. 

Toshkentning 50 sonli maktabi yaxshi tashabbus bilan chiqdi. Ya’ni 1943 

yildan boshlab 150 kishilik bolalar dam olish maskani tashkil qilindi. Bu maskanda 

boshlang’ich sinf bolalari soat 19:00 gacha qolishardi. Bolalar bu yerda gigenik 

talabalarga javob beruvchi, yuqori sifatli tushlik bilan ta’minlanishgan, 

o’qituvchilar nazorati ostida dars tayyorlashgan, sayr qilishgan. 

Urushgacha bo’lgan davrda O’zbekistonda maktabdan tashqari muassasalar, 

shuningdek to’garak, ma’ruza, mavzuli kechalar keng tarqaldi. Badiiy ijod uylari 

---

va saroylarida turli turdagi badiiy, mehnat, vatanparvarlik, estetik va jismoniy 

tarbiya amalga oshirilgan. Maktabdan tashqari bolalar muassasalariga jiddiy 

qiyinchiliklarni yengishga to’g’ri keldi. Chunki ularning aksariyati o’z binolarini 

ko’chirib keltirilgan qilingan tashkilot, korxonalarga yotoqxona qilib bergan edi. 

Boshqa ba’zi maktablardan tashqari muassasalar yopilgan  edi. Urush davrida 

faoliyat yuritgan muassasalar ishni qayta qurishda ko’p ijodiy tashabbus 

ko’rsatishgan.  

Agar urushgacha maktabdan tashqari muassasalarda ko’proq bolalarning 

badiiy tarbiyasiga bog’liq to’garaklar ochilgan bo’lsa, urush yillarida esa 

aviamodelchilar, yosh tabiatshunoslar, texniklar, fizik va ximiklar to’garaklari soni 

ko’paydi. Bunday to’garaklarda ishlash bolalarning va o’smirlarning texnik 

qobiliyatlarini oshirdi va ularda turli mehnat sohalarida ko’nikmalar paydo qildi. 

O’zbekiston bolalarini badiiy tarbiyalash markaziy uyining 1942 yil bolalar 

rasmlarining ko’rgazmasini tashkil qilish bo’yicha tashabbusi. Rasmlardan urush 

dahshatlari bilan to’qnash kelgan bolalarning taassurotlari joy olgan edi. 400 ta eng 

yaxshi rasm katta muvaffaqiyat bilan Moskvada ham namoyish qilingan, 

keyinchalik esa Amerika rassomlarining iltimosiga ko’ra Nyu-Yorkdagi 

ko’rgazmada ishtirok etgan. 

Urush yakunlanganidan so’ng ko’pgina ko’chirib keltirilgan qilingan bolalar 

oilalariga qaytishgan. Bu davrda bolalar uylari tarbiyalanuvchilari sonining 

kamayishi kuzatildi. 

1956 da O’zbekiston hukumati jamoatchilikning keng yordami bilan birinchi 

oltita internat-maktabni ochdi: 2 tasi Toshkentda, qolganlari Yangiyo’l, Farg’ona, 

Qo’qon, Xivada edi. 1962 yilda maktab-internatlar soni 119 taga ko’paydi va 

o’zida 38000 ta tarbiyalanuvchini yig’di. Maktab-internatlar yangi turdagi o’quv-

tarbiya muassasalari bo’lib, unda bolalarning o’qishi va rivojlanishi uchun juda 

yaxshi sharoitlar yaratilgan. Bunaqa muassasalar faoliyatining asosiy yo’nalish 

turlari axloqiy, estetik, jismoniy tarbiya, mehnat ko’nikmalarini paydo qilish, hayot 

bilan aloqani amalga oshirish bo’lgan. Keyinroq respublikada yangi maxsus 

maktab-internatlar: Glier nomidagi musiqa maktabi, san’at maktabi, sport maktabi 

ochildi. Bundan tashqari aqliy va jismoniy nogiron bolalar uchun ham maktab-

internatlar tashkil etildi. 60-yillar boshqa turdagi tarbiya muassasalari: bolalar 

bog’chasi, yaslilarning rivojlanishi kuzatildi. Biroq bu muassasalarning faoliyat 

yuritishiga  qaramay, bunday maktablarning ilg’or tajribasi matbuot va pedagogik 

nashrlarda yoritilmagan. Natijada respublika  ijtimoiy pedagogik fani bugungi 

kunda nihoyatda qashshoq nazariy va amaliy bazaga asoslanadi. 

XX asrning 70-yillari oxirida yoshlarning, ayniqsa o’smirlarning deviant 

axloqi keskinlashdi.  XX asrning 80-yillarida alkogolizm, narkomaniya va 

taksiomaniyaga qarshi kurash va profilaktika muammolari haqida masala 

ko’ndalang qo’yildi. Shunisi e’tiborliki, bunaqa muammolarning paydo bo’lishi va 

tarqalishi maktabning oila bilan munosabatida bir qator muammolarni keltirib 

chiqardi. 

O’quvchilarning ijtimoiy va kasbiy ko’nikmalarini hosil qilish ta’minlash 

shakllaridan biri o’quv-ishlab chiqarish korxonalarining tashkil qilinishi bo’ldi. 

---

Unda bolalar turli kasblarga o’qitilgan. Bunga misol qilib  Toshkentdagi 210-TTZ 

ishlab chiqarish korxonasini keltirish mumkin.  

Maktab faoliyati va bolalarni himoyalashning  ijtimoiy-  pedagogik 

asoslaribilan birga, maktabgacha tarbiya yo’nalishi ham rivojlanib kelgan.