O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

S
r
- 
suvning solishtirma issiqlik sig‘imi; J/(kg K);
F
k
- kollektor sirtining yuzasi, m
2
; 
f
- issiqlik yuklamasini quyosh energiyasi hisobidan qoplash
darajasi; 
G
is
 - 
sutkalik issiq suv sarfi, l/sut; 
G
i1
- 
bir odamga to‘g‘ri keladigan issiq suv sarfi, l/(odam sut);
G
c
 
- 
issiq suv ta’minoti uchun gazsimon yoqilg‘ining sarfi, m
3
/sut;
G
shs
- 
shartli yoqilg‘ining sarfi, m
3
/sut;
K
k
- qiya sirtga tushadigan quyosh radiatsiyasini qayta hisoblash 
koeffitsienti; 
m
- yashovchilar soni;
n
- oyning kunlari soni; 
Q
g
,
 Q
<
 -
gorizontal va qiya sirtlarga tushadigan yigindi radiatsiya,
Vt/m
2
; 
Q
k
- quyosh kollektorli qurilmaning issiqlik unumdorligi, J/kun; 
Q
is
 
- 
issiq suv ta’minoti uchun issiqlik yuklamasi, J/sut;
Q
ei
- 
yoqilg‘ining quyi yonish issiqlik miqdori J/m
3
; 

---

145 
t
ss
, 
t
ic
- sovuq va issiq suv temperaturalari, 
o
S; 
E -
yoqilg‘ining issiqlik ekvivalenti;
η
k
 
- quyosh kollektorli tizimning f. i. k; 
η
i
- 
yoqilg‘i issiqlik manbai (qozon qurilma) ning f. i. k.;
ρ
 
- suvning zichligi, kg/m
3
. 
3.1.
QUYOSH ISSIQ SUV TA’MINOTI TIZIMI
Eng qulay iqlim sharoitiga ega bo‘lgan janubiy 
mintakalarda uy-joy-
kommunal ho‘jalik 
sohasida iste’mol qilinadigan umumiy issiqlik miqdorining 50·70% issiq suv ta’minotida 
ishlatiladi. 
SHu bilan birga, isitish ta’minotiga qaraganda, issiq suv ta’minotida qo‘yiladigan 
talablar ancha past. SHunga asosan, quyosh energiyasi tizimlarining birinchi navbatda issiq suv 
ta’minoti uchun joriy qilinishi maqsadga muvofiq hisoblanadi.
Ma’lumki, issiq suv ta’minoti ishlab chiqarish sohalari va kommunal
-
xo‘jaliklar uchun 
qullaniladi. Ishlab chiqarish sohalarida, 
ya’ni kichik sanoat va qishlok xo‘jalik korxonalarida 
(masalan, xomashyo, ozik-ovqat maxsulotlarni tayyorlash va qayta ishlash, ferma va boshqa 
shunga uxshagan xo‘jaliklarda) issiq suv ta’minotida (60...70 
o
S li issiq suv talab etiladigan 
texnologik 
jarayonlar uchun) quyosh qurilmalaridan foydalanish mumkin. Individual xo‘jaliklar 
rivojlanishi bilan quyosh qurilmalariga (avtonom va ekologik toza energiya manbai sifatida) 
bo‘lgan talab ortib bormokda.
Quyosh qurilmalari kommunal-
xo‘jaligida, shax
siy uylarda, xizmat, madaniy, maishiy, uqish, 
davolash va boshqa muassasalarda keng ishlatiladi. SHu bilan birga issiq suv ta’minot darajasi 
turmush madaniyatini belgilaydi va yashash sharoiti yaxshilangan sari issiq suv iste’moliga bo‘lgan 
talab ortib bor
adi. An’anaviy energiya manbalardan uzoq turgan mintakalarda quyosh kurilmalardan 
keng foydalanish energetik, ekologik va sotsial axamiyatga ega. 
Issiq suv ta’minotida ishlatiladigan quyosh tizimlari asosan quyidagi elementlardan iborat: 1
-
suyuqlik isitgichli quyosh kollektori, 2-issiq suvli bak-akkumulyator. Bunday tizimlar 1, 2 va 
ko‘p konturli, tabiiy (termosifonli) yoki majburiy sirkulyasiyali bo‘lishi mumkin. Bir konturli 
tizimlarning asosiy kamchiligi, ya’ni qishda kollektordagi suvning muzlash 
ehtimoli va 
kollektorlarning korroziyalanishi sodir bo‘ladi (2 bob). Ikki yoki ko‘p konturli tizimlarning 
asosiy kamchiligi, ya’ni tabiiy sirkulyasiya rejimida issiqlik tashuvchining xarakat tezligi kichik 
bo‘lganligi uchun bunday tizimlar past issiqlik sa
maradorligiga ega. Samaradorlikni oshirish 
maqsadida majburiy sirkulyasiya ishlatiladi. 
3.1 rasmda majburiy sirkulyasiyali ikki konturli issiq suv ta’minoti uchun aktiv quyosh tizimi 
keltirilgan.
9 9 
1 2 3 5 
4 
7 7 6 7 7 6 7
10 8 10
3.1 rasm. Ikki konturli issiq suv ta’minoti uchun aktiv
quyosh tizimining sxemasi: 
1-quyosh kollektori-suv isitgich; 2-issiqlik almashtirgich; 
3-issiq suv akkumulyatori; 4-
qo‘shimcha suv isitgich; 5
-uy-xonasi; 

---

146 
6-nasos; 7-ventil; 8-sovuk suv tarmoqdan; 9-kengayish
baki-havo chikarish; 10-drenaj-suv chiqarish. 
9 9
11 
1 2 4 5
3 12 
10
7 7 6 7 8 7 6 7 
3.1a rasm. Uch konturli qo‘shma isitish va issiq suv 
ta’minoti aktiv quyosh tizimining sxemasi:
1-quyosh kollektori-suv isitgich; 2-bak-akkumulyator; 3-issiqlik almashtirgich; 4-issiq suv 
bak-akkumulyatori; 5-uy-xonasi; 6-nasos; 7-ventil; 8-sovuk suv tarmoqdan; 9-kengayish 
baki-havo
chikarish; 10-drenaj-suv chiqarish; 11-
qo‘shimcha issiqlik
manbai; 12-
qo‘shimcha suv isitgich
Birinchi kontur berk bo‘lib, suv isitadigan quyosh kollektori (1) va issiqlik almashtirgich (2) 
lardan 
iborat (3.1 rasm). Ikkinchi kontur ochiq bo‘lib, issiqlik almashtirgich (2), issiq suvli bak
- 
akkumulyator (3), qo‘shimcha suv isitgich (4) va iste’molchi (5) lardan iborat. Quyosh nurlanish 
energiyasi hisobidan kollektor (1) da qizdirilgan suv issiqlik a
lmashtirgich (2) orqali o‘tib, 
ikkinchi konturdagi suvni qizdiradi. Issiqlik samaradorligini oshirish uchun (suv xarakatini 
tezlashtirish bilan issiqlik alamshuvini intensivlashtirish hisobidan) nasos (6) yordamida 
majburiy sirkulyasiya ishlatiladi.
Ikkinchi konturdagi issiqlik almashtirgichda qizdirilgan suv bak-akkumulyator (3) da 
to‘planadi va ehtiyojga qarab uy
-
ruzgor iste’moliga sarflanadi. Issiq suv sarfini to‘ldirib borish 
uchun suv
tarmoq (8) dan nasos (6) yordamida ikkinchi konturga sovuq suv kushiladi. Quyosh energiyasi 
etarli darajada bo‘lmaganda, qo‘shimcha suv isitgich (4) ishlatiladi. Qo‘shimcha suv isitgich 
sifatida odatda gazsimon yoqilg‘ida ishlaydigan qozon agregati ishlatiladi.
3.1a rasmda uch konturli qo‘shma (uyg‘unlashgan) isitish va issiq suv ta’minoti quyosh 
tizimining sxemasi keltirilgan. Bu tizimida birinchi kontur berk bo‘lib, suv isitgichli quyosh 
kollektor (1) va issiqlik almashtirgich (3) lardan iborat. Ikkinchi kontur ochiq bo‘lib, issiqlik 
almashtirgich (3), issiq suvli bak-
akkumulyator (4), qo‘shimcha suv isitgich (12) va iste’molchi 
(5) lardan iborat; bu kontur issiq suv ta’minoti uchun ishlaydi. Uchinchi kontur berk bo‘lib, bak
-
akkumulyator (2), qo‘shimcha issiqlik manbai (11) va iste’molchi (5) lardan iborat; 
isitish 
ta’minotida ishlaydi.
3.2. QUYOSH ICCIQ CUV TA’MINOTI YUKLAMASI
Uy-ruzgorda issiq suv chumilish va yuvinish, kir va idishlarni yuvish hamda 
boshqa maksadlarda ilatiladi. Suvni isitish uchun talab etiladigan issiqlik miqdori
, ya’ni issiq suv 
ta’minotining yuklamasi, asosan uyda yashovchilarning (isitish va issiq suv sarflash) odatlariga 
bog‘lik. Har bir oila a’zosi bir sutkada o‘rtacha 60...100 l issiq suv sarflaydi [42]. Sutka 
davomida issiq suv sarfi o‘zgaradi. 3.2 va 3.3 rasmlarda issiq suv iste’mol qilishning sutkalik 
o‘zgarish grafiklari keltirilgan. Grafiklardan ko‘rinadiki, uy
-ruzgor uchun eng qup issiq suv 
ertalab (7...11 soatlarda) va kechkurun (17...24 soatlarda) iste’mol qilinadi. Korxonalarda esa 

---

147 
soat 9 dan to soat 
15...16 gacha issiq suv iste’moli deyarli bir hil bo‘ladi. SHu bilan birga, ishlab 
chiqarishda issiq suv ta’minoti odatda davriy ravishda o‘zgaradi: xaftaning 5...6 kuni zarur, 
oxirgi kuni esa issiq suvga zarurat yo‘q. Agarda issiq suv 1...2 kun ishlatilm
asa, u holda bak-
akkumulyatordagi suvning temperaturasi kutariladi. Bu esa quyosh kollektorining ish 
samaradorligini pasaytiradi va 
f 
qoplash koeffitsientini hisoblash vaqtida bu narsani e’tiborga 
olish kerak. 
3.2 rasm. Issiq suv iste’mol qilishning o‘rtacha sutkalik
o‘zgarish grafigi: jami sutka davomida sarflangan issiq suv miqdoriga nisbatan, %
3.3 rasm. Quyoshli suv isitg‘ich bilan hosil qilingan issiq
suvni istemol qilishning sutkalik o‘zgarish grafigi:
1-uy-joy; 2-muassasa yoki laboratoriya 
Uy-
ruzg‘or uchun issiq suv ta’minotining oylik yuklanmasi