O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

α
burchak ostida joylashgan kollektor sirtiga tushadigan 
quyosh energiyasining miqdori quyidagi formuladan aniqlanadi 
Q
<
 = K
k 
Q
g
. (2.1) 
Tushadigan quyosh energiyasining gorizontal sirtdan qiyalik sirtga qayta hisoblash 
koeffitsientining o‘rtacha oylik qiymati quyidagicha hisoblanadi
K
k
= (1 - 
г
г
Q
D
) 
K
s
+ 
г
г
Q
D
2
cos
1


+ 
A
2
cos
1


. (2.2) 
Er sirtining albedosi (qaytaruvchanlik qobiliyati) yozda 
A
=0,2; qishda esa 
A
=0,7 ga teng deb 
olinadi.
To‘g‘ri radiatsiyani qayta
hisoblash koeffitsienti 
K
s
= 
















sin
sin
180
sin
cos
cos
sin
)
sin(
180
sin
cos
)
cos(
г
г
к
к




; (2.2a) 
ω
g
= 
arccos(-tg
φ
 tg
δ
)
;
ω
k
= 
arccos[-tg(
φ
-
α
)tg
δ
].
Geliotizimi isitishga mo‘ljallangan bo‘lsa 
- 
har oy uchun, issiq suv ta’minotiga 
mo‘ljallanganda esa 
- 
ekspluatatsiya davri uchun issiqlik ta’minotining issiqlik yuklamasi 
hisoblanadi. 
 
Dastlabki hisoblashlarda binoning umumiy issiqlik yo‘qotish
lar 
quyidagi formuladan aniqlanadi [41,42] 
Q
ii
 = 
χ
i 
V
b
(
t
i
 - t
x
) ; (2.3) 
χ
i
- 
ichki va tashqi temperaturalar farq 1 K bo‘lganda binoning 1 m
3
hajimdan issiqlik 
yo‘qotishlar, kVt/(m
3
K). 
Isitish uchun maksimal issiqlik sarfi tashqi minimal hisoblash temperaturasi 
t
x 
= t
xmin
50 yil 
mobaynida eng sovuq sakkiz yillik qishning sovuq besh kunlik o‘rtacha havo temperaturasiga 
teng deb olinadi. 
Binoning isitish tavsifi 
χ
i
quyidagicha hisoblanadi
χ
i
= a f /
6
б
V
; (2.4) 
a
-
qurilish turiga bog‘lik bo‘lgan, doimiy koeffitsienti;
f
-iqlim sharoitini hisobga oluvchi koeffitsienti. 

---

140 
Isitish tavsifi 
χ
i
binoning qurilish seriya turiga qarab ma’lumotnomalardan olinadi [38,42].
2.2 jadval 
Tavsiya etiladigan 
a
-koeffitsientning qiymatlari 
Binoning turi 
a 
G‘ishdan terilgan
Temir beton bloklardan 
1,85

10
-3 
(2,3...2,6)

10
-3 
f-
koeffitsientning qiymatlari 
Tashqi hisoblash temperaturasi 
t
xmin
f 
t
xmin
 

 
-10 
o
S 
-10 
o
S > 
t
xmin
> -20 
o
C 
1,2 
1,1 
Binoni shamollatish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori quyidagicha aniqlanadi [41,42] 
Q
v
 = 
χ
v
 
(
t
i
 - t
x
) ; (2.5) 
χ
v
- 
ichki va tashqi temperaturalar farqi 1 K bo‘lganda binoning 1 m
3
hajmini shamollatish 
uchun issiqlik sarfi, kVt/(m
3
K). 
SHamollatish tavsifi quyidagi formuladan hisoblanadi 
χ
v
 = n
x
 S
r
 V
v 
/ V
; (2.6) 
S
r
= 1,25 kDj/(m
3
K). 
Isitish yuklamasini baholash uchun hisoblashning gradus-soatlar usulidan foydalanamiz.
Bino ichida qula
y temperaturani saqlab turish uchun zarur bo‘lgan
issiqlik miqdori asosan ichki va tashqi temperaturalar farqiga bog‘lik. Umumiy isitish yuklamasi 
(2.3) va (2.5) formulalarni hisobga olgan holda quyidagi ifoda bilan aniqlanadi 
Q
iyu
= (
χ
i
 + 
χ
v
) 
V
b
(
t
i
 - t
x
) . (2.7) 
Cutkalik isitish yuklamasi 
Q
iyu
sutka davomidagi gradus-soatlar
soni 
D
bilan aniqlanadi [10] 
Q
iyu
= 
K F
b
 D
;
D
= 24

3600(
t
i
 - t
x
) . (2.8) 
Ichki havo temperaturasi sifatida qulay (komfort) hisoblash temperaturalari olinadi. Qulay 
temperaturalar esa binoning bajaradigan funksiyasiga bog‘lik. 2.3 jadvalda har xil binolar uchun 
o‘rtacha 
t
i
temperaturalar keltirilgan. 
2.3 jadval 
Uy-joy va jamoat binolaridagi ichki
havoning 
t
i
qulay (komfort) temperaturalari 
Binolar nomi 
t
i
, 
o
S 
Uy-joylar
Davolash muassasalari
Bolalar muassasalari
Maktablar va laboratoriyalar
Dukonlar
Teatrlar va klublar 
18 
20 
20 
16 
15 
18 
Tashqi havoning hisoblash temperaturasi sifatida o‘rtacha sutkali temperatura olinadi. 
Qashqadaryo viloyati sharoiti uchun o‘rtacha 
t
x
temperaturalar 1.4 jadvaldan olinadi. 
Ko‘p yillik o‘lchash natijalari shuni ko‘rsatadiki, yoqilg‘i sarfi (2.8
) formula buyicha 
hisoblanadigan sutkalik gradus-soatlar 
D 
soniga proporsionaldir. 
Agarda binoni isitish uchun yoqilg‘i sarfi ma’lum bo‘lsa, u holda
sutkalik isitish yuklamasi quyidagicha aniqlanadi 
Q
iyu
 = G
i
 Q
ei
 
η
i
. (2.9) 
Odatda qozon qurilmalar uchun 
η
i
= 0,5...0,6 olinadi. 
(2.8) va (2.9) formulalar orqali yoqilg‘i sarfi quyidagicha aniqlanadi

---

141 
G
iyu
=
м
еи
б
Q
D
KF

. (2.10) 
Qashkadaryo viloyati sharoitida tabiiy gaz yoqilg‘isi ishlatiladi. Gazsimon yoqilg‘ilar uchun 
quyi yonish issiqlik miqdori quyidagicha hisoblanadi [28,41,42] 
Q
ei
= 126
CO
+ 108
H
2
+ 358
CH
4
+ 590
C
2
H
2
+ 638
C
2
H
6
+ 
+ 861
C
3
H
3
+ . . . . . . . (2.11) 
Bu erda tashqil etuvchi elementlar hajmga nisbatan foiz hisobida olinadi (J/m
3
). 2.4 jadvalda 
O‘zbekisto
n tabiiy gazlarining tavsiflari keltirilgan. 
Muborak gazi uchun quyi yonish issiqlik miqdorini aniqlaymiz. 
2.4 jadvalga asosan 
Q
ei
= 358
CH
4
+ 638
C
2
H
6
+ 913
C
3
H
8
+ 1187
C
4
H
10
+ 1461
C
5
H
12 
+ 234
H
2
S
; 
Q
ei
= 358×88,3 + 638×2,5 + 913×0,6 + 1187×0,7 + 1461×3 + 234×0,1 = 
= 31611,4+1592,5+547,8+830,9+4383+23,4 = 38989 kJ/m
3
. (2.12) 
YOqilg‘ining issiqlik ekvivalenti
E
= 
Q
ei
/ 29300 = 38989 / 29300 = 1,33 . (2.13) 
YAnvar oyi uchun to‘rt xonali hajmi (16×10×3,5) m
3
bo‘lgan uyning isitish yuklamasini 
aniqlaymiz. Hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlarni olamiz: 
V
b 
= 
(16×10×3,5) m
3 
= 560 m
3
;
V
v 
= 
390 m
3
; 
F
b
= (16+10) ×2×3,5+(16+10) m
2
= 342 m
2
;
t
i
 
= 18 
o
C;
t
x
= 0 
o
C - yanvar oy;
K
= 1,5 Vt/(m
2
K) . 
(2.8) formulaga asosan yanvar oyi uchun isitish yuklamasi: 
Q
iyu
= 1,5×342×24×3600(18 
- 
0) = 7,978×10
8
J/cut . (2.14) 
(2.10) formulaga asosan yanvar oyi uchun 
yoqilg‘ining sarfi:
G
i
= 7,978×10
5
/ (38989×0,6) = 34,14 m
3
/sut ; (2.15) 
yoki shartli yoqilg‘i
G
shi
= 
G
i
 E
= 34,14×1,33 = 45,35 kg sh. yo./sut.
YUqorida keltirilgan usuldan foydalanib, fevral - dekabr oylari uchun isitish yuklamasi 
Q
iyu
va yoqilg‘i sarfi 
G
i
, 
G
shi
hisoblanadi. Olingan natijalar 2.5 jadvalda keltirilgan. 
Issiqlik ta’minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash uchun 
soddallashtirilgan usuldan foydalanamiz. Soddallashtirilgan usulga asosan, quyosh qurilmasining 
kunlik issiqlik samaradorligi quyidagicha aniqlanadi
Q
k
= Q
g
K F
k
 
η
k
.
(2.16) 
Quyosh energiyasining issiqlik imkoniyatlarini aniqlash uchun 2.1 rasmda keltirilgan quyosh 
kollektori qurilmasi olinadi. Kollektor yuzasini aniqlash uchun issiqlik yuklamasini koplash 
f 
koeffitsientidan foydalanamiz [10], ya’ni quyosh energiyasi hisobidan issiqlik yuklamasini
koplash ulushini ifodalaymiz: 
f = Q
k 
/ Q
iyu
= 1 - 
Q
m 
/ Q
iyu
. (2.17) 
Bu holda quyosh kollektorli tizimlarni dastlabki hisoblashlar uchun qoplash darajasi 
f 
bilan 
o‘lchovsiz 
q = Q
<
 F
k
/ Q
iyu
(2.18) 
parametr orasidagi bog‘lanishga asoslangan usuldan foydalaniladi 
(2.2 va 2.3 rasmlar).

---

142 
2.2 rasm. Isitish ta’minoti uchun quyosh qurilmalarini
hisoblash diagrammasi: 1 - 
f
-koplash koeffitsientining
q-
o‘lchovsiz parametrga bog‘lanish grafigi
2.3 rasm. Gelioqurilmaning unumdorligi [l/(m
2
kun)] kollektorga
tushadigan quyosh energiyasiga [MJ/(m
2
kun)] bog‘lanish grafigi
Bunday bog‘lanishlarni aniqlashda 
K
o
/
η
o
=6,3 Vt/(m
2
K) nisbatga, solishtirma hajmi 
v
=0,05 
m
3
/m
2
ga teng bo‘lgan suvli issiqlik akkumulyatorga, janubiy yo‘nalishga va optimal burchakka 
ega bo‘lgan ikki qavat oyna qoplangan yassi quyosh kollektorli bazaviy tizim olingan. Bu erda 
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
0
16