O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

Q
is
quyidagicha aniqlanadi: 
Q
is
 = G
is 
(t
is
 - t
ss
) 
ρ
 C
r
 n
;
G
is
 = m G
i1
. (3.1) 
Jamoat va ishlab chiqarish binolarining issiq suv ta’minoti yukla
masi ham (3.1) formula 
bilan hisoblanadi, faqat issiq suv sarfi 
G
is
norma bo‘yicha belgilanadi.
Gigienik norma bo‘yicha issiq suvning ruxsat etilgan minimal temperaturasi 
t
is
= 60 
o
C 
olinadi. 
0
2,5
5
7,5
10
12,5
15
0
4
8
12
16
20
24
И
сс
ик
 с
ув 
са
рфи
, %
Соат
1
0
1
2
3
4
5
6
7
8
11
14
17
20
23
2
5
8
И
сс
ик
 с
ув 
ю
кл
ам
ас
и
Соат
1
2

---

148 
Qarshi sharoitida suv tarmoqlaridagi yil davomida suvning temperaturasi
t
ss
= 17...20 
o
C 
oralikda o‘zgaradi (3.4 rasm).
YAnvar oyi uchun issiq suv ta’minotining yuklamasini aniqlaymiz. Hisoblashlar uchun
n
=31 cut;
m
=5;
t
ss
=17 
o
S;
ρ
=1 kg/l;
C
r
=4190 J/(kg K) olinadi. 
(3.1) formulaga asosan issiq 
suv ta’minotining yuklamasi:
G
i11
= 60 l/(odam sut) bo‘lganda,
Q
is1
= 5

60 (60-17) 1

4190

31 = 1,676

10
9 
J/oy =
= 1,676

10
6
kJ/oy ; (3.2)
G
i12
= 100 l/(odam sut) bo‘lganda,
3.4 rasm. Tarmoqdagi sovuq suv o‘rtacha 
t
cc
temperaturasining
yillik o‘zgarishi, 
o
S, Qarshi sh.
 
Q
is2
= 5

100 (60-17) 1

4190

31 = 2,793

10
9
J/oy = 
= 2,793

10
6
kJ/oy . (3.3) 
Suv isitish uchun yoqilgi sarfi 
G
s
= 
и
еи
ис
Q
Q

; (3.4) 
shartli yoqilg‘i esa
G
shs
 = G
s
 E
. (3.5) 
YOqilg‘i sarfini hisoblash uchun gaz yoqilg‘ida ishlaydigan qozon agregatini, yoqilg‘i 
sifatida esa Muborak gazini olamiz (2 bob). Bu holda qozon agregatining f. i. k. 
η
i
=0,55; gaz 
uchun quyi yonish issiqlik miqdori 
Q
ei
=38989 kDj/m
3
; yoqilg‘ining issiqlik ekvivalenti 
E
=1,33. 
(3.4) va (3.5) formulalariga asosan hisoblanadi 
G
s1
= 
55
,
0
38989
10
676
,
1
6


= 78,12 m
3
/oy ; (3.6) 
G
shs1
= 78,12

1,33 = 103,9 kg sh. yo./oy . (3.7) 
G
s2
= 
55
,
0
38989
10
793
,
2
6


= 130,2 m
3
/oy ; (3.8) 
G
shs2
= 130,2

1,33 = 173,2 kg sh. yo./oy . (3.9) 
YUqorida keltirilgan usuldan foydalanib boshqa oylar uchun ham issiq suv yuklamasi 
Q
is
va 
yoqilg‘i sarfi 
G
s
, G
shs
hisoblanadi (3.1 jadval). Issiq suv yuklamasini hisoblashda faqat 
n
, 
t
ss
larning qiymatlari o‘zgaradi (oz miqdorda bo‘lsa ham; 3.3 rasm, 3.1 jadval).
SHunday qilib, issiq suv ta’minoti uchun yillik yuklama 
Q
is1
= 19,133

10
6
kJ/yil;
Q
is2
= 31,888*10 kJ/yil; 
yoqilg‘i sarfi esa 
Q
s1
= 898 m
3
/yil;
Q
s2
= 1485 m
3
/yil;
Q
shs1
= 1185 kg sh. yo./yil;
Q
shs2
= 1975 kg sh.yo./yil. 
16,5
17
17,5
18
18,5
19
19,5
20
20,5
1
7
Т
ем
пе
ра
ту
ра
Ой
1

---

149 
Issiq suv ta’minoti yuklamasini quyosh energiyasi bilan qoplash darajasini aniqlash uchun 
3.1 paragrafdan keltirilgan suv isitish quyosh qurilmasi, 3.2 paragrafdan esa issiqlik yuklamasi 
olinadi. 
Quyosh qurilmasining kunlik issiqlik unumdorligi quyidagi formuladan aniqlanadi 
Q
k
 = Q
<
 F
k
 
η
k
;
Q
<
 = Q
g
 K
k
. (3.10) 
Dastlabki hisoblashlar uchun quyosh energiyasi bilan issiq suv yuklamasini qoplash darajasi 
f 
ning yillik miqdori 
f
=0,6 ga teng deb olamiz [10].
3.5 rasm. Issiq suv ta’minoti quyosh kurilmalarni hisoblash 
uchun diagramma: 1 - 
f-
koplash koeffitsientining 
q
-
o‘lchovsiz
parametrga bog‘lanish grafigi
Bunga asosan o‘lchovsiz 
q
kattalik 3.5 grafikdan topiladi va (2.12) formulaga asosan aniqlanadi 
q = Q
< 
F
k
 / Q
is
 =
1,1 . (3.11) 
Bundan kollektor yuzasi qo‘yidagicha aniqlanadi
F
k
= 1,1 
Q
is 
/Q
<
= 1,1 
к
г
ис
К
Q
Q
. (3.12) 
Kollektor yuzasi (3.1 rasm) gorizontal tekislikka nisbatan 
α
=
φ

40
o
qiyalik bilan janubiy 
yo‘nalishga ega. 1.3 jadvalga asosan quyosh radiatsiyasining yillik miqdori 
Q
g
= 6516 MJ/(m
2
yil); 
va qayta hisoblash koeffitsientining o‘rtacha oylik miqdori
K
k
= 1,23 
topiladi. SHunday qilib kollektorning yuzasi: 
G
i1
=60 l/(odam sut);
Q
is1
=19,133

10
6
kJ/yil bo‘lganda
F
k1
= 1,1 
23
,
1
10
6516
10
19133
3
3



= 2,62 m
2
= 2,7 m
2
; (3.13) 
G
i2
=100 l/(odam sut);
Q
is2
=31,888

10
6
kJ/yil bo‘lganda
F
k2 
= 1,1 
23
,
1
10
6516
10
31888
3
3



= 4,38 m
2
= 4,5 m
2
. (3.14) 
Hisoblashlar uchun quyosh kollektorning f. i. k. minimal qiymati 
η
k
=0,4 olinadi. YAnvar oy 
uchun quyosh qurilmasining issiqlik samaradorligini aniqlaymiz. 
Q
g
va 
K
k
kattaliklar yanvar oyi 
uchun
3.1 jadvaldan olinadi: 
Q
g
=253,6 MJ/(m
2
oy);
K
k
=1,7 . 
(3.10) formulaga asosan (3.13) va (3.14) larga mos ravishda quyosh qurilmaning oylik issiqlik 
unumdorligi 
0
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1
0
2
,2
5
К
оп
ла
ш
 к
оэ
ффи
ци
ен
ти
Улчовсиз параметр
1

---

150 
Q
k1
= 253,6

1,7

2,7

0,4 = 465,6 MJ/oy; (3.15) 
Q
k2
= 253,6

1,7

4,5

0,4 = 776 MJ/oy; (3.16) 
YAnvar oyda 
Q
is1
=1676 MJ/oy;
Q
is2
=27
93 MJ/oy. Issiq suv ta’minoti
yuklamasini quyosh energiyasi bilan qoplash darajasi aniqlanadi 
f
1
 
= 465,6/1676 = 0,278 ;
f
2
= 776/2793 = 0,278 . (3.17) 
Keltirilgan usuldan foydalanib boshqa oylar uchun ham quyosh qurilmasining issiqlik 
unumdorligi 
Q
is
va qoplash darajasi 
f 
hisoblanadi (3.1 jadval). 
Eng optimal quyosh qurilmalari uchun iyul oyda qoplash darajasi 
f
=1 ga teng deb olinadi, 
shunga asosan o‘lchovsiz kattalik 
q
=3 ga teng bo‘ladi. Bunday hol uchun hisoblash nat
ijalari 3.6 
rasmda va 3.1 jadvalda keltirilgan. 
G
i1
=60 l/(odam sut) uchun: kollektorning yuzasi 
F
k1
= 5 m
2
; 
yillik qoplash darajasi 
f
= 75,7 %; 
G
i2
=100 l/(odam sut) uchun: kollektorning yuzasi 
F
k2
= 9 m
2
; 
yillik qoplash darajasi 
f
= 81,4 %. 
Issiq suv akkumulyatorining hajmi quyidagicha aniqlanadi 
V
a
 = v
a 
F
k
= 0,05 
F
k
; (3.18) 
G
i1
=60 l/(odam sut),
m
= 5 uchun: 
V
a
= 0,25 m
3
= 250 l; 
G
i2
=100 l/(odam sut),
m
= 5 uchun: 
V
a
= 0,45 m
3
= 450 l. 
(3.13) va (3.14) bo‘lganda, issiq suv ta’minoti uchun yillik yuklamasi:
Q
is1
 =
19,133

10
6
kJ/yil;
Q
is2
 =
31,888

10
6
kJ/yil. 
Yillik yoqilg‘i sarfi: tabiiy gaz
G
c1
= 898 m
3
/yil;
G
c2
= 1485 m
3
/yil; 
shartli yoqilg‘i
G
shc1
= 1185 kg sh. yo./yil;
G
shc2
= 1975 kg sh. yo./yil. 
SHunday qilib, issiq suv ta’minoti uchun quyosh energiyasidan foydalanish natijasida: 
yanvar oyda - 28...55%; iyulda - 
52...100% issiqlik iste’mol yuklamasini qoplash mumkin. . Yil 
davomida 898... 1485 m
3
/yil tabiiy gaz yoki 1185...1975 kg sh. yo./yil ni tejash mumkin. 
3.6 rasm. Koplash koeffitsienti 
f 
ning yillik o‘zgarishi, 
t
=5: 
1 - 
G
i1
=60 l/(odam sut), 
F
i1
=
2,7 m
2
;

G
i2
=100 l/(odam sut), 
F
i2
=
4,5 m
2
;

2 - 
G
i1
=60 l/(odam sut),
F
i1
=
5, m
2
; 
3 - 
G
i2
=100 l/(odam sut), 
F
i2
=
9 m
2
; 
20
30
40
50
60
70
80
90
100
110
120
1
7
К
оп
ла
ш
 к
оэ
ффи
ци
ен
ти
Ой
1
2
3

---

151 
XULOSALAR 
6.
Issiq 
suv ta’minoti uchun quyosh kollektorli qurilmalar va ularning ishlash tartiblari 
keltirilgan.
7.
Uy-
joy ruzgor uchun quyosh issiq suv ta’minotining uchun issiqlik yuklamasini hisoblash 
uslubiyoti keltirilgan. Quyosh kollektorli tizimning issiqlik unumdorligi, issiqlik texnikaviy 
tavsiflari, quyosh kollektori va issiqlik akkumulyatorining o‘lchamlari aniqlangan.
8.
Qashqadaryo viloyati sharoitida uy-joy ruzgor uchun issiqlik yuklamasi (oylik, yillik); tabiiy 
gaz (m
3
/yil) va shartli yoqilg‘i kg sh. yo./yil) sarf
i aniqlangan. Quyosh energiyasidan 
foydalanish natijasida yanvar oyda - 28...55%; iyulda - 
52...100% issiqlik iste’mol 
yuklamasini qoplash mumkin. Yil davomida 898...1485 m
3
/yil tabiiy gaz yoki 1185...1975 
kg sh. yo./yil ni tejash mumkin. 
9.
Issiq suv ta’mino
tida quyosh energiyasidan foydalanish imkoniyatlarini aniqlash uchun 
keltirilgan uslubiyotni tabiiy yoqilgilarni tejash va ekologik rejalarni loyihalash, dasturlash 
masalalarni echishda foydalanish mumkin. 
ASOSIY NATIJALAR VA XULOSALAR 
5.
Qashqadaryo viloyati bo‘yicha radiatsiya va temperatura resurslari o‘rganib chiqilgan. 
6.
Quyosh radiatsiya va temperatura rejimlari bo‘yicha qulay iqlimli bo‘lgan, Qashqadaryo 
viloyati sharoitida uy-joy-
kommunal ho‘jaligida, individual va avtonom uylarning 
isitish 
va issiq suv tami’notida quyosh energiyasidan foydalanishda eng samarali imkoniyatlar 
mavjudligi aniqlangan. 
7.
Isitish va issiq suv taminoti uchun aktiv quyosh kollektorli qurilmalar va ularning 
ishlash tartiblari keltirilgan. Qishda, past temperaturalarda quyosh kollektoridagi suv 
muzlamasligi uchun choralar kursatilgan.
8.
Bino-uyni isitish va uy-ruzgori uchun issiq suv taminotida quyosh issiqlik yuklamasini 
hisoblash uslubiyoti keltirilgan. Quyosh kollektorli tizimning issiqlik unumdorligi, 
issiqlik 
texnikaviy tavsiflari, quyosh kollektori va issiqlik akkumulyatorining o‘lchamlari 
aniqlangan. 
9.
Qashqadaryo viloyati sharoitida bino-uy uchun isitish yuklamasi (oylik, yillik), tabiiy gaz 
(m
3
/yil) va shartli yoqilg‘i kg sh. yo./yil) sarfi aniqlangan. Isitish ta’minotida quyosh 
energiyasidan foydalanish natijasida yanvar oyda - 45...66%; dekabrda -55...74% issiqlik 
iste’mol yuklamasini qoplash mumkin. Yil davomida isitish mavsumida (oktyabr
-aprel 
oylarda) 4073 m
3
gaz yoki 5394 kg sh. yo. ni tejash mumkin ekanligi aniqlangan. 
10.
Qashqadaryo viloyati sharoitida uy-
joy ruzgor uchun issiq suv ta’minotida issiqlik 
yuklamasi (oylik, yillik), tabiiy gaz (m
3
/yil) va shartli yoqilg‘i kg sh. yo./yil) sarfi 
aniqlangan. Issiqlik suv ta’minitida quyosh energiyasidan foydalan
ish natijasida yanvar 
oyda - 28...55%; iyulda - 
52...100% issiqlik iste’mol yuklamasini qoplash mumkin. Yil 
davomida 898...1485 m
3
/yil tabiiy gaz yoki 1185...1975 kg sh. yo./yil ni tejash mumkin. 
11.
Isitish va issiq suv ta’minotida quyosh energiyasidan foydal
anish imkoniyatlarini 
aniqlash uchun keltirilgan uslubiyotni tabiiy yoqilgilarni tejash va ekologik rejimlarni 
dasturlash, qurilish issiqlik-texnik va geliotexnik qurilmalarni loyihalash masalalarni 
echishda foydalanish mumkin. 
ADABIYOTLAR: 
1.
Avezov R.R., Orlov A.YU. Solnechn
ы
e sistem
ы
otopleniya i goryachego 
vodosnabjeniya. -T.: Fan. 1988. -288s. 
2.
Avezov R.R., Avezova N.R. Pov
ы
shenie effektivnosti sistem

---

152 
solnechnogo goryachego vodosnabjeniya. //Fundamentaln
ы
e i prikladn
ы
e
vopros
ы
fiziki. Trud
ы
konferensii posvya
щ
ennoy 60-letiyu AN RU i
FTI. -T.: 2003. S.183-184. 
3.
Agroklimaticheskie resursы Kashkadarinskoy i Surxandarinskoy 
oblastey Uzbekskoy SSR. -L.: Gidrometeoizdat. 1979. -264 s.
4.
Anufriev L.N. Teplofizicheskie raschetы selskoxozyaystvennыx 
proivodstvenn
ы
x zdaniy. 
–
M.: Stroyizdat. 1974. 
–
216 s. 
5.
Bayramov R.B., Ushakova A.D. Sistem
ы
teploxladosnabjeniya v
energeticheskom balanse yujn
ы
x rayonov stran
ы
. -Ashxabad.:
Ыlыm. 1987. 
-220s. 
6.
Bayramov R.B., Ushakova A.D. Solnechn
ы
e vodonagrevateln
ы
e
ustanovki. -
Ashxabad.: Ыlыm. 1987. 
-168s. 
7.
Bekman U., Kleyn S., Dj. Daffi. Raschet sistem solnechnogo
teplosnabjeniya. -M.: Energoizdat. 1982 .-80s. 
8.
Berkovskiy B.M., Kuzminov V.A. Vozobnovlyaemыe istochniki energii 
na slujbe cheloveka. -M.: Nauka. 1987. -128s. 
9.
Bogoslovskiy V.N. Stroitelnaya teplofizika. -
M.: Vыsshaya shkola. 
1970. - 376s. 
10.
Boguslavskiy L.D. Energosberejeniya v sistemax teplosnabjeniya,
ventilyasii i konditsionirovaniya vozduxa. -M.: Stroyizdat. 1990. 
-624s.
11.
Butuzov V.A. Gelioustanovki goryachego vodosnabjeniya bolshoy
proizvoditelnosti: proektirovanie i ekspluatatsiya. 
//Teploenergoeffektivn
ы
e texnologii. Informatsionn
ы
y byulleten
№2, 2002. 
-Sankt-Peterburg. -47-53 s.
12.
Vardiashvili A.B., Kim V.D., Muradov M.U. Teplotexnicheskie i gidravlicheskie raschet
ы
i 
primer
ы
nizkopotensialn
ы
x 
teplov
ы
x 
solnechn
ы
x 
ustanovok 
pri 
izuchenii 
mashinostroiteln
ы
x dissiplin.
-T.: TashGPI. 1987. -120 s. 
13.
Vasilev YU.S., Xrisanov N.I. Ekologiya ispolzovaniya
vozobnovlyayu
щ
ixsya energoistochnikov. -L.: Izd.LU. 1991. -343s. 
14.
Dj. A. Daffi, Bekman U.A. Teplov
ы
e protsess
ы
s ispolzovaniem
solnechnoy energii. -M.: Mir. 1977. -420s. 
15.
Dj. Tvaydell, Ueyr A. Vozobnovlyaem
ы
e istochniki energii. 
Energoatomizdat. -M.: 1990. -392 s. 
16.
Devis A., SHubert R. Alternativn
ы
e istochniki energii v
stroitelnom proektirovanii. -M.: Stroyizdat. 1983. -190s. 
17.
Egiazarov A.G. Otoplenie i ventilyasiya zdaniy i soorujeniy
selskoxozyaystvenn
ы
x kompleksov. 
–
M.: Stroyizdat. 1981. 
–
239 s.
18.
Zaxidov R.A. Energetika stran mira i Uzbekistana v XXI veke. 
//Uzbekskiy jurnal "Problem
ы
informatiki i energetiki". -T.: Fan. 
2001. №5
-6. S.27-42. 
19.
Zaxidov R.A., Kiseleva E.I., Orlova N.I., Tadjiev U.A. 
Kombinirovannoe ispolzovanie energii solnsa, vetra, vodotokov -
-osnova sozdaniya nadejn
ы
x sistem energosnabjeniya v Uzbekistane.
//Fundamentaln
ы
e i prikladn
ы
e vopros
ы
fiziki. Trud
ы
konferensii posvya
щ
ennoy 60-letiyu AN RU i FTI. -T.: 2003. S.103. 
20.
Zokoley S. Solnechnaya energiya i stroitelstvo. -M.: Stroyizdat. 1979. 
-208s. 
21.
Idelchik I.E. Spravochnik po gidravlicheskim soprotivleniyam. -M.:
Mashinostroenie. 1975. -558 s. 
22.
Ispolzovanie solnechnoy energii. -Ashxabad.: 
Ы
l
ы
m. 1986. -280s. 

---

153 
23.
Kim V.D., Xayriddinov B.E., Xolliev B.CH. Estestvenno-konvektivnaya
sushka plodov v solnechn
ы
x sushiln
ы
x ustanovkax: praktika i teoriya.
-T.: Fan. 1999. -378 s. 
24.
Kim V.D., Xayriddinov B.E., Xolliev B.CH. Raditsionn
ы
e i
meteorologicheskie rejim
ы
Kashkadarinskoy oblasti. -Karshi.:
2000. -73s. 
25.
Kreyt F., Blek U. Osnov
ы
teploperedachi. 
–
M.: Mir. 1983. 
–
512 s. 
26.
Kulinchenko V.R. Spravochnik po teploobmenn
ы
m raschetam. 
–
Kiev.:
Texnika. 1990. 
–
165 s. 
27.
Kutateladze S.S. Teploperedacha i gidrodinamicheskoe soprotivlenie.
Spravochnoe posobie. -M.: Energoatomizdat. 1990. -366 s.
28.
Larikov N.N. Teplotexnika. -M.: Stroyizdat. 1985. -432 s. 
29.
Mak-Veyg D. Primenenie solnechnoy energii. -M.: Energoizdat. 1981.
-216s. 
30.
Markus T.A., Morris E.N. Zdaniya, klimat i energiya. 
–
L.:
Gidrometeoizdat. 1985. 
–
543 s.
31.
Matveev L.T. Kurs ob
щ
ey meteorologii. 
Fizika atmosferы. 
-L.:
Gidrometeoizdat. 1984. -738 s. 
32.
Sabadi P.R. Solnechn
ы
y dom. -M.: Stroyizdat. 1981. -113s. 
33.
Sadikov T.A., Vardiashvili A.B. Gelioteplitsalar va ularning
issiklik rejimlari. -T.: Fan. 1997. -80 s. 
34.
Spravochnik po klimatu SSSR. CHast 1. Solnechnaya Radiatsiya,
radiatsionn
ы
y balans i solnechnoe siyanie. 
Vыpusk 19. 
-L.:
Gidrometeoizdat. 1966. S. 7-67. 
35.
Spravochnik po teploobmennikam. Tom 1. 
–
M.: Energoatomizdat. 1987.
–
560 s. 
36.
Stepanova V.E. Vozobnovlyaem
ы
e istochniki energii na
selskoxozyaystvenn
ы
x predpriyatiyax. -M.: Agropromizdat. 1988. -112s.
37.
Stroitelnaya klimatologiya. Spravochnoe posobie k SN i P. -M.:
Stroyizdat. 1990. -88 s.
38.
Stroiteln
ы
e norm
ы
i pravila. Norm
ы
proektirovaniya. Stroitelnaya
teplotexnika. SNiP II-3-79. 
–
M.: Stroyizdat. 1979. 
–
32 s. 
39.
St
ы
rikovich M.A., SHpilrayn E.E. Energetika. 
Problemы i 
perspektivы. 
-M.: Energiya. 1981. -192s.
40.
Teldeshi YU. Mir i
щ
et energiyu. -M.: Mir. 1981. -439s. 
41.
Teplotexnicheskiy spravochnik. Tom 2. -M. Energiya. 1976. 
–
896 s.
42.
Tixomirov K.V. Teplotexnika, teplogazosnabjenie i ventilyasiya. -M.: 
Stroyizdat. 1981. -272 s. 
43.
Xayriddinov B.E., Sadыkov T.A. Kombinirovannыe 
gelioteplits
ы
-sushilki. -T.: -Fan. 1992. -184s. 
44.
SHinskiy F. Upravlenie protsessami po kriteriyu ekonomii energii.
-M.: Mir. 1981. -290 s. 
45.
Igbal M., Khatry A.K. Wind-Induced Heat Transfer Coefficient from
Glasshouses. 
–
In.: Transactions of the ASAE, 1977, pp.157-160. 
46.
Butuzov V.A. Gelioustanovki goryachego vodosnabjeniya bolshoy
Proizvoditelnosti: proektirovanie i ekspluatatsiya.
//Teploenergoeffektivn
ы
e texnologii. - Sankt-Peterburg. 
2002. №2. S. 47
-53. Internet: 
[e-mail]

---

154