28
катталиклар яхши намоён бўладиган кунлик ўзгаришга эга.
Сиртнинг албедоси унинг
рангига, ғадир
-
будурлигига, намлигига ва булутлигига боғлиқ.
1.1 расмда ва 1.3 жадвалда ўртача булутлик шароитларда мумкин бўлган қайтган
радиациясининг йиллик ўзгариши келтирилган.
ЙИҒИНДИ РАДИАЦИЯ
Йиғинди радиация асосий радиацияли тавсиф бўлиб ҳисобланади. У ҳақидаги
маълумотлар истеъмолчиларда энг кўп ишлатади. Йиғинди радиация оқими деб тўғри,
сочилган ҳамда қайтган радиация оқимларининг йиғиндисига айтилади
Q
г
= S
г
+ D
г
+ R
г
;
Q
= S
+ D
+ R
. (1.16)
Қия
сиртлар
учун
Q
к
= S
к
+ D
г
cos
2
(
α
/2) + R
г
sin
2
(
α
/2)
. (1.17)
Йиғинди
радиация
таркибидаги
тўғри
ва
сочилган
радиациялар
орасидаги
муносабат
Қуёшнинг
баландлигига
,
атмосферанинг
булутлигига
ва
ифлосланганлигига
боғлиқ.
Осмон
булутсиз
пайтларда
Қуёш
баландлигининг
ортиши
билАн
сочилган
радиация
улуши
камаяди
.
Атмосфера
қанчалик
тиниқ бўлса
,
сочилган
радиация
улуши
шунчалик
кам
бўлади
.
Осмон
ёппасига
булут
билан
қопланганда
эса
йиғинди
радиация
бутунлай
сочилган
радиациядан
иборат
бўлиб
қолади
.
Булутлик
мавжуд
бўлганда
йиғинди
радиация
миқдорининг
тушиши
катта
оралиқда
ўзгариб
туради
.
Йиғирди
радиациянинг
энг
кўп
тушиши
булутсиз
очиқ осмонда
кузатилади
.
1.3
жадвалда
ўртача
булутлик
шароитларда
мумкин
бўлган
йиғинди
радиациясининг
йиллик
ўзгариши
келтирилган
.
Тиқроқ (
α
=30
о
дан
кўп
)
сиртлардан
ташқари
барча
сиртлар
учун
сочилган
ва
қайтган
радиациянинг
суткалик
миқдори
амалда
горизонтал
сиртлар
учун
сочилган
ва
қайтган
радиация
1.1
расм. Ўртача
булутлик
бўлганда
қуёш
радиацияси
тушишининг
мумкин
бўлган
йиллик
ўзгариши
,
МЖ
/(
м
2
сут), Қарши
ш
.:
1 -
S
-
мак
.;
2 -
S
-
ўрта; 3
-
S
-
мин.; 4
-
S
г
-
мак
.;
5 -
S
г
-
ўрта;
6 -
S
г
-
мин.; 7
-
D
г
-
мак
.;
8 -
D
г
-
ўрта; 9
-
D
г
-
мин.; 10
-
R
г
-
ўрта
0
5
10
15
20
25
30
35
1
7
К
уё
ш
р
ад
иа
ци
яс
и
Ой
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
29
1.2
расм. Қуёш
радиацияси
тушиши
мумкин
бўлган
интенсивлигининг
суткалик
ўзгариши
,
Вт
/
м
2
, Қарши
ш
.:
1 -
S
-15/VI; 2 -
S
-15/XII; 3 -
D
г
-
15/VI; 4 -
D
г
-
15/XII
миқдорларининг
йиғиндисига
тенг
.
Бу
нарса
шу
билан
боғликки
,
қия
сиртга
сочилган
радиация
тушишининг
камайиши
қайтган
радиациянинг
келиши
билан
деярли
тўлиқ
қопланади
.
Амалий
ҳисоблашларда
қайтган
радиация
эътиборга
олинмайди
.
6.2.
Janubga, G‘arb yoki SHarqqa, shimolga orientirlangan vertikal qabul
qiluvchi
maydoncha.
Yer o‘qi davomlarining osmon sferasi bilan kesishgan nuq
talari
olam qutblari
deyiladi. Yer
shimoliy qutbi davomining osmon sferasi bilan kesishgan
nuqtasi olamning shimoliy qutbi P,
janubiy qutbi davomining sfera bilan kesishgan nuqtasi esa
olamning janubiy qutbi
PDdeyiladi. Olam qutblarini tutashtiruvchi o‘qni
olam o‘qi
deb yuritiladi. Osmon sferasini
markazidan o‘tib, uni olam o‘qiga tik tekislik bilan kesishishidan hosil bo‘lgan katta aylana
osmon ekvatori
deyiladi. Osmon ekvatori Yer ekvatori bilan bir tekislikda yotadi. Osmon
ekvatori tekisligiga parallel tekisliklar bilan sferani kesishishidan hosil bo‘lgan
aylanalar
sutkalik parallellar
deyiladi. Olam o‘qi orqali o‘tuvchi tekisliklar bilan osmon sferasini
kesishishidan hosil bo‘l
gan katta aylanalar esa
og‘ish aylanalari
deb ataladi.
Osmon sferasining asosiy chiziqlari va aylanalari proyeksiya- langan tekislikda yotib, olam
qutblari, zenit va nadir nuqtalaridan o‘tuvchi katta aylana
osmon meridiani
deyiladi. Uning
matematik gorizont bilan kesishgan nuqtalari gorizontning
Shimol
(N, olamning shimoliy
qutbiga yaqini) va
Janub
(S, olamning janubiy qut- biga yaqini) nuqtalari deb ataladi.
Osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari.
Bu nuqtalardan 90° masofada
yotgan matematik gorizont
- ning nuqtalari
Sharq
(E)
va G‘arb
(W) nuqtalari
deyiladi. Mate
matik gorizont tekisligi bo‘ylab yo‘nalib, Shimol va Janub nuqta
-
larini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq kesmasi
tush chizig‘i
deb yuri- tiladi.
0
100
200
300
400
500
600
700
800
900
4
5
6
7
8
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20
К
уё
ш
рад
и
ац
и
яс
и
Соат
1
2
3
4
30
Osmon sferasining yuqorida keltirilgan nuqta va chiziqlari o‘rganilgach, ular asosida osmonning
turli koordinatalar sistema-
larini o‘rganish ortiqcha qiyinchilik tug‘dirmaydi.
6.3.Quyosh nurlanishi tushish burchagi. Zenit burchak.
М
isol sifatila insolyatsion passiv quyoshli isitish
tizimlarida sharnirli
harakatlanuvchan yassi nur qaytargichli shaffof to‘siqlarining frontal sirtiga tushuvchi
quyosh nurlanishi oqimining yuzaviy zichligini oshirishdan iborat
jarayonni ko’rib chiqamiz
.
Mazkur tipdagi nur qaytargichlarning ufqqa nisbatan optimal qiyalik burchagini yilning joriy
vaqtlariga yoki Quyoshning yillik og‘ishiga bog‘liq ravishda aniqlash amaliy ahamiyatga ega.
Quyidagi rasmda harakatlanuvchan yassi nurlanish qaytargich va xonaning ichki isitish jihozlari
bilan mujassamlashtirilgan qisqa muddatli issiqlik jamlagichli insolyatsion passiv quyoshli isitish
tizimining prinsipial sxemasi ko’rsatilgan.
3.1-rasm
1-quyosh nurlari; 2-
ikki qatlamli shaffof tо‘siq; 3
-sharnirli harakatlanuvchan
oynaviy
nur qaytargich; 4-suriladigan shtor; 5-tirqish; 6-issiqlik jamlagich; 7- tajribaviy
isitiladigan xona.
Optimal deb hisoblanadigan qiyalik burchagi shunday burchakki, bunda yarim kun
paytida quyosh nur qaytargichidan qaytayotgan quyosh
nuri oqimining xammasi nur
qaytargichni yuzasiga teng yuzali shaffof to‘siqning frantal sirtiga kelib tushadi . Qaralayotgan
masalani yechish qulay bo‘lishi uchun janubga qaragan vertikal devorga o‘rnatilgan shaffof
to‘siqli frantal sirtning pastgi qismiga sharnirli xarakatlanuvchan yassi nur qaytargich nolga teng
bo‘lgan chuqurlikda o‘rnatilgan deb hisoblaymiz [34].
3.2 rasmdan foydalanib sharnirli xarakatlanuvchan yassi nur qaytargichning ufqqa nisbatan
optimal qiyalik burchaklarini aniqlash uchun hisobiy ifodalarni keltiramiz.
180
90
2
.
опт
б
к
(3.8)
Optikadan ma’lumki tushish burchagi qaytish burchagiga teng, ya’ni
i
i
.
Demak
i
90
,
(3.9)
u holda
180
90
)
90
(
2
.
опт
б
к
i
(3.10)
180
90
2
180
.
опт
б
к
i
.
(3.11)
Bundan nur qaytargichning qiyalik
burchagini aniqlasak
90
2
.
i
опт
б
к
. (3.12)
Gorizontga nisbatan
опт
б
к
.
burchak ostida joylashgan va janubga qaratilgan yassi nur qaytargich
yuzasiga tushadigan to‘g‘ri quyosh nurining tushish burchagi quyidagi munosabatdan aniqlanadi
опт
б
к
o
опт
б
к
к
н
i
.
.
.
sin
sin
cos
cos
cos
cos
. (3.13)
Yarim tush paytida
12
s t
eng bo‘lganda
0
o
bo‘ladi va (6) munosabat
quydagi ko‘rinishda yozilishi mumkin
опт
б
к
к
н
i
.
.
cos
cos
(3.14)
опт
б
к
i
.
cos
arccos
.
(3.15)
Bundan
i
-
tushish burchagini aniqlab oladigan bo‘lsak