O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari.
| ҚАЙТГАН
РАДИАЦИЯ Қайтган радиация йиғинди радиациянинг тушама сиртидан қайтган қисмини тавсифлайди . Радиациянинг қайтган қисмини барча ўтган йиғинди радиацияга нисбати тушама сиртнинг қайтариш қобилияти ёки албедоси деб аталади . Албедо маълум бўлганда қайтган радиация қуйидаги формула билан ҳисобланади [31] R = Q / A . (1.14) Албедонинг ўзи эса қуйидаги муносабатдан аниқланади A = R / Q . (1.15) Албедо одатда фоизларда ифодаланади. Қайтган радиация ва албедо қуёш нурларининг тушиш бурчагига боғлиқ, шунинг учун тўғри радиация мавжуд бўлганда бу 28 катталиклар яхши намоён бўладиган кунлик ўзгаришга эга. Сиртнинг албедоси унинг рангига, ғадир - будурлигига, намлигига ва булутлигига боғлиқ. 1.1 расмда ва 1.3 жадвалда ўртача булутлик шароитларда мумкин бўлган қайтган радиациясининг йиллик ўзгариши келтирилган. ЙИҒИНДИ РАДИАЦИЯ Йиғинди радиация асосий радиацияли тавсиф бўлиб ҳисобланади. У ҳақидаги маълумотлар истеъмолчиларда энг кўп ишлатади. Йиғинди радиация оқими деб тўғри, сочилган ҳамда қайтган радиация оқимларининг йиғиндисига айтилади Q г = S г + D г + R г ; Q = S + D + R . (1.16) Қия сиртлар учун Q к = S к + D г cos 2 ( α /2) + R г sin 2 ( α /2) . (1.17) Йиғинди радиация таркибидаги тўғри ва сочилган радиациялар орасидаги муносабат Қуёшнинг баландлигига , атмосферанинг булутлигига ва ифлосланганлигига боғлиқ. Осмон булутсиз пайтларда Қуёш баландлигининг ортиши билАн сочилган радиация улуши камаяди . Атмосфера қанчалик тиниқ бўлса , сочилган радиация улуши шунчалик кам бўлади . Осмон ёппасига булут билан қопланганда эса йиғинди радиация бутунлай сочилган радиациядан иборат бўлиб қолади . Булутлик мавжуд бўлганда йиғинди радиация миқдорининг тушиши катта оралиқда ўзгариб туради . Йиғирди радиациянинг энг кўп тушиши булутсиз очиқ осмонда кузатилади . 1.3 жадвалда ўртача булутлик шароитларда мумкин бўлган йиғинди радиациясининг йиллик ўзгариши келтирилган . Тиқроқ ( α =30 о дан кўп ) сиртлардан ташқари барча сиртлар учун сочилган ва қайтган радиациянинг суткалик миқдори амалда горизонтал сиртлар учун сочилган ва қайтган радиация 1.1 расм. Ўртача булутлик бўлганда қуёш радиацияси тушишининг мумкин бўлган йиллик ўзгариши , МЖ /( м 2 сут), Қарши ш .: 1 - S - мак .; 2 - S - ўрта; 3 - S - мин.; 4 - S г - мак .; 5 - S г - ўрта; 6 - S г - мин.; 7 - D г - мак .; 8 - D г - ўрта; 9 - D г - мин.; 10 - R г - ўрта 0 5 10 15 20 25 30 35 1 7 К уё ш р ад иа ци яс и Ой 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 29 1.2 расм. Қуёш радиацияси тушиши мумкин бўлган интенсивлигининг суткалик ўзгариши , Вт / м 2 , Қарши ш .: 1 - S -15/VI; 2 - S -15/XII; 3 - D г - 15/VI; 4 - D г - 15/XII миқдорларининг йиғиндисига тенг . Бу нарса шу билан боғликки , қия сиртга сочилган радиация тушишининг камайиши қайтган радиациянинг келиши билан деярли тўлиқ қопланади . Амалий ҳисоблашларда қайтган радиация эътиборга олинмайди . 6.2. Janubga, G‘arb yoki SHarqqa, shimolga orientirlangan vertikal qabul qiluvchi maydoncha. Yer o‘qi davomlarining osmon sferasi bilan kesishgan nuq talari olam qutblari deyiladi. Yer shimoliy qutbi davomining osmon sferasi bilan kesishgan nuqtasi olamning shimoliy qutbi P, janubiy qutbi davomining sfera bilan kesishgan nuqtasi esa olamning janubiy qutbi PDdeyiladi. Olam qutblarini tutashtiruvchi o‘qni olam o‘qi deb yuritiladi. Osmon sferasini markazidan o‘tib, uni olam o‘qiga tik tekislik bilan kesishishidan hosil bo‘lgan katta aylana osmon ekvatori deyiladi. Osmon ekvatori Yer ekvatori bilan bir tekislikda yotadi. Osmon ekvatori tekisligiga parallel tekisliklar bilan sferani kesishishidan hosil bo‘lgan aylanalar sutkalik parallellar deyiladi. Olam o‘qi orqali o‘tuvchi tekisliklar bilan osmon sferasini kesishishidan hosil bo‘l gan katta aylanalar esa og‘ish aylanalari deb ataladi. Osmon sferasining asosiy chiziqlari va aylanalari proyeksiya- langan tekislikda yotib, olam qutblari, zenit va nadir nuqtalaridan o‘tuvchi katta aylana osmon meridiani deyiladi. Uning matematik gorizont bilan kesishgan nuqtalari gorizontning Shimol (N, olamning shimoliy qutbiga yaqini) va Janub (S, olamning janubiy qut- biga yaqini) nuqtalari deb ataladi. Osmon sferasining asosiy nuqta, chiziq va aylanalari. Bu nuqtalardan 90° masofada yotgan matematik gorizont - ning nuqtalari Sharq (E) va G‘arb (W) nuqtalari deyiladi. Mate matik gorizont tekisligi bo‘ylab yo‘nalib, Shimol va Janub nuqta - larini tutashtiruvchi to‘g‘ri chiziq kesmasi tush chizig‘i deb yuri- tiladi. 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 К уё ш рад и ац и яс и Соат 1 2 3 4 30 Osmon sferasining yuqorida keltirilgan nuqta va chiziqlari o‘rganilgach, ular asosida osmonning turli koordinatalar sistema- larini o‘rganish ortiqcha qiyinchilik tug‘dirmaydi. 6.3.Quyosh nurlanishi tushish burchagi. Zenit burchak. М isol sifatila insolyatsion passiv quyoshli isitish tizimlarida sharnirli harakatlanuvchan yassi nur qaytargichli shaffof to‘siqlarining frontal sirtiga tushuvchi quyosh nurlanishi oqimining yuzaviy zichligini oshirishdan iborat jarayonni ko’rib chiqamiz . Mazkur tipdagi nur qaytargichlarning ufqqa nisbatan optimal qiyalik burchagini yilning joriy vaqtlariga yoki Quyoshning yillik og‘ishiga bog‘liq ravishda aniqlash amaliy ahamiyatga ega. Quyidagi rasmda harakatlanuvchan yassi nurlanish qaytargich va xonaning ichki isitish jihozlari bilan mujassamlashtirilgan qisqa muddatli issiqlik jamlagichli insolyatsion passiv quyoshli isitish tizimining prinsipial sxemasi ko’rsatilgan. 3.1-rasm 1-quyosh nurlari; 2- ikki qatlamli shaffof tо‘siq; 3 -sharnirli harakatlanuvchan oynaviy nur qaytargich; 4-suriladigan shtor; 5-tirqish; 6-issiqlik jamlagich; 7- tajribaviy isitiladigan xona. Optimal deb hisoblanadigan qiyalik burchagi shunday burchakki, bunda yarim kun paytida quyosh nur qaytargichidan qaytayotgan quyosh nuri oqimining xammasi nur qaytargichni yuzasiga teng yuzali shaffof to‘siqning frantal sirtiga kelib tushadi . Qaralayotgan masalani yechish qulay bo‘lishi uchun janubga qaragan vertikal devorga o‘rnatilgan shaffof to‘siqli frantal sirtning pastgi qismiga sharnirli xarakatlanuvchan yassi nur qaytargich nolga teng bo‘lgan chuqurlikda o‘rnatilgan deb hisoblaymiz [34]. 3.2 rasmdan foydalanib sharnirli xarakatlanuvchan yassi nur qaytargichning ufqqa nisbatan optimal qiyalik burchaklarini aniqlash uchun hisobiy ifodalarni keltiramiz. 180 90 2 . опт б к (3.8) Optikadan ma’lumki tushish burchagi qaytish burchagiga teng, ya’ni i i . Demak i 90 , (3.9) u holda 180 90 ) 90 ( 2 . опт б к i (3.10) 180 90 2 180 . опт б к i . (3.11) Bundan nur qaytargichning qiyalik burchagini aniqlasak 90 2 . i опт б к . (3.12) Gorizontga nisbatan опт б к . burchak ostida joylashgan va janubga qaratilgan yassi nur qaytargich yuzasiga tushadigan to‘g‘ri quyosh nurining tushish burchagi quyidagi munosabatdan aniqlanadi опт б к o опт б к к н i . . . sin sin cos cos cos cos . (3.13) Yarim tush paytida 12 s t eng bo‘lganda 0 o bo‘ladi va (6) munosabat quydagi ko‘rinishda yozilishi mumkin опт б к к н i . . cos cos (3.14) опт б к i . cos arccos . (3.15) Bundan i - tushish burchagini aniqlab oladigan bo‘lsak |