O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

3.2-rasm. Gorizontga nisbatan xarakatlanadigan yassi nur qaytargichni optimal qiyalik 
burchagini aniqlash:
ш.т
A
-
shaffof to‘siqning balandligi; 
н.к
A
-nur qaytirgich uzunligi; 
i
va
i

-mos ravishda nur 
qaytargich yuzasiga tushayotgan quyosh nurining tushish va qaytish burchaklari. 
Hosil bo‘lgan bu munosabatni (
3.12
) ga qo‘yadigan bo‘lsak 
90
)
(
2
.
.








опт
б
к
опт
б
к
90
)
(
2
3
.






опт
б
к
90
)
(
3
2
.






опт
б
к
30
)
(
6667
,
0
.






опт
б
к
.
(3.17) 
Bu yerda 

joyning geografik kengligi. Masalan, Qarshi shahri uchun 

39


ga teng. 

- 
quyoshning og‘ish burchagi bo‘lib, u quyidagicha aniqlanadi









360
26
,
365
284
sin
45
,
23
n

. 
(3.18) 
Bunda 
n
- birinchi yanvardan boshlanadigan yilning tartibli raqamlari (3.18) tenglikdan 
foydalanib (3.17) ni quyidagi ko‘rinishda ham yozishimiz mumkin.









30
9856
,
0
9179
,
279
sin
45
,
23
6667
,
0
.
n
опт
б
к


.
(3.19) 
Demak joyning geografik kengligi (

) ma’lum bo‘lsa, insolyatsion passiv quyoshli 
isitish tizimlaridagi sharnirli xarakatlanuvchan yassi nur qaytargichlarni ufqqa nisbatan optimal 
qiyalik burchagini yilnin
g joriy kunlarida yoki quyoshning yillik og‘ishiga bog‘liq ravishda 
aniqlash mumkin. 
 
6.4.Hudud kengligining yig‘indi quyosh nurlanishi oqimiga ta’siri.
 
Quyoshning yer yuziga tushadigan nur energiyasi va issiqligi Quyosh radiatsiyasi deb ataladi. 
Quyosh radiatsiyasining miq dori muayyan vaqt mobaynida 1 sm.kv yer yuzasiga kaloriya 
miqdorida tushgan nurli energiya bilan ifodalanadi. 
Quyosh radiatsiyasining yer yuzasida taqsimlanishi geografik kenglikka bog‘liq, chunki quyosh 
nurlarining yer yuzasiga qanday burchak ostida tushishi hamda turli yerlarda kunning uzoqligi 
geografik kenglikka bog‘liq. Quyosh nurlari yer yuzasiga qancha tik tushsa, xuddi shu joy 
muayyan vaqtda ko‘p issiqlik oladi.
O‘rta Osiyo shimoliy va janubiy qismlari o‘rtasidagi kunning uzunlig
idagi eng katta farq yozgi 
va qishki quyosh tushishi kunlariga to‘g‘ri keladi. Masalan, dekabrning oxirida o‘lkaning chekka 
janubiy qismlarida kun shimolga nisbatan taxminan 1 soat-u 10 minut uzun, iyun oyining oxirida 
esa, aksincha, 1 soat-u 50 minut qisq
a bo‘ladi.
Joyning geografik kengligi shu hududda joylashgan yer yuzasiga tushishi mumkin bo‘lgan 
quyosh energiyasi miqdorini belgilaydi. Lekin quyoshdan keladigan energiyaning hammasi ham 
yer betiga yetib kelmaydi. Uning 20 foizga yaqin qismi yer yuziga t
ushmay, havo qobig‘idan 
yana fazoga qaytib ketadi. Quyosh nurlarining bir qismini havodagi suv bug‘lari, changlar, 

---

32 
shuningdek, bulutlar yutadi va tarqatib yuboradi. Natijada atmosferada tarqoq radiatsiya vujudga 
keladi. 
Quyoshdan yer betiga bevosita yetib 
kelgan radiatsiya to‘g‘ri radiatsiya deyiladi. Yer yuziga 
to‘g‘ri radiatsiya ham, tarqoq radiatsiya ham tushadi.
Yer yuzasiga tushadigan tarqoq radiatsiya 
bilan to‘g‘ri radiatsiya birgalikda yalpi radiatsiya deb ataladi. Yalpi radiatsiya Qoraqum 
cho‘linin
g janubida 1 sm.kv yuzada 150 kkal issiqlikka teng. Yalpi radiatsiya shimolga tomon 
kamayib boradi. 
Yer yuzidagi joyning geografik o`rnini aniqlash uchun uning geografik kengligini va geografik 
uzunligini bilish zarur. Joyning geografik kengligi va geografik uzunligi birgalikda shu joining 
geografik koordinatasi deb ataladi. 
Globus va xaritadan joyning geografik koordinatasini aniqlashni quyidagi misollar yordamida 
o`rganishingiz mumkin: Buyuk Britaniyaning poytaxti London shahrining geografik 
koordinatasini aniqlash kerak bo`lsin. Buning uchun avvaliga globus yoki Sharqiy yarimshar 
xaritasidan London shahri joylashgan geografik kenglikni aniqlash lozim. 
Globusdan London ekvatorga nisbatan shimol tomonda, ya`ni 50 daraja va 60 daraja shimoliy 
kengliklar orasida joylashganligini ko`rish mumkin. Shaharning geografik kengligini aniqroq 
bilish uchun 50 daraja va 60 daraja parallellar orasini chirg`ich yordamida o`lchaymiz va uni 10 
qismga bo`lib chiqamiz. Bu har bir qism 1 darajadan iborat bo`ladi. Aniqlash mumkinki, London 
shahri ana shu 10 ta qismning birinchi qismiga to`g`ri keladi. Shuning uchun 50 darajaga 10 ni 
qo`shamiz. Bu esa shaharning geografik kengligi 51 daraja sh.k. ekanligini ko`rsatadi. Buyuk 
Britaniyaning poytaxti Bosh meridianda joylashgani uchun uning geografik uzunligi 0 daraja 
bo`ladi. Demak, London shahrining geografik koordinatasi 51 daraja sh.k. va 0 darajali geografik 
uzunlik ekan. 
Toshkent shahrining geografik koordinatasini aniqlaylik. Poytaxtimiz ham ekvatorga nisbatan 
shimolda joylashgan. Shuning uchun u shimoliy kenglikka ega. Xaritadan ko`rish mumkinki, 
Toshkent 40 daraja va 50 daraja paralleldan taxminan 10 yuqorida, ya`ni 41 daraja kenglikda 
Toshkent shahri joylashganligini ko`rish mumkin. 
Endi shaharning geografik uzunligini aniqlaymiz. Poytaxtimiz Bosh meridiandan sharqda 
joylashgan. Shuning uchun u sharqiy uzunlikka ega bo`ladi. Xaritadan ko`rish mumkinki, 
Toshkent 60 daraja va 70 daraja meridianlar orasida joylashgan. Bu oraliqni ham teng 10 
bo`lakka bo`lib, shahar bu bo`laklarning to`qqizinchisiga to`g`ri kelishini topamiz. Bundan 
Toshkent 69 daraja shq.u.da joylashganligini aniqlaymiz. Demak, Toshkent shahrining geografik 
koordinatasi 41 daraja sh.k. va 69 daraja shq.u. ekan. 
Yer yuzining turli joylarida har xil hodisalar bo`lib turadi. Dengizda kemalar halokatga 
uchraganda, o`rmonlarda yong`in bo`lganda, fazogirlar qo`nganda va boshqa hollarda 
shoshilinch yordam yuborish uchun avvaliga o`sha joy xaritadan aniqlab olinadi. 
Masalan, dengizda kemaning halokatga uchraganligi haqida quyidagicha shoshilinch xabar 
olindi, deylik: "Kemamiz halokatga uchradi. Geografik koordinatamizni ma`lum qilamiz: 28 
daraja j.k. va 94 daraja shq.u.”
Halokatga uchragan kemaga yordam berishdan avval globus yoki xaritadan xabar qilingan 
geografik koordinata qayerda ekanligi aniqlab olinadi. Xabarga ko`ra, kema janubiy kenglikda 
20 daraja va 30 daraja parallellar orasida halokatga uchragan. Globus va xaritadan 20 daraja va 
30 daraja parallellar orasidan 28 daraja j.k. topiladi.