O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti

 
6.5.Quyosh o
g‘ishi va Quyosh soat burchagining yig‘indi quyosh nurlanishi oqimiga ta’siri. 
Atmosferaning yig‘indi quyosh nurlanishi oqimiga ta’siri.
 
Yer sirtiga yetib kelayotgan radiatsiya yig’indi radiatsiya 
(Q) 
bо‘lib, u parallel nur 
shaklida tushayotgan 
tо‘g‘
ri radiatsiya 
(S)
va atmosfera qatlamidan sochilib kelayotgan 
(D)
radiatsiyalar yig’indisidan iborat:

D
S
Q




sinh
(1.2) 
Bunda 
h°
—
Quyoshning gorizontga nisbatan balandligi (astronomiyada sayyoralar balandligi 
burchak 
о‘
lchovlarida 
о‘
lchanadi). Bu balandlik joyning geografik kengligiga (

), Quyoshning 

---

33 
og‘ish
burchagiga (

), vaqtga (

) bo
g‘
liq b
о‘
lib, bu kattaliklar orasidagi 
о‘
zaro 
bog‘lanish
esa sferik trigonometriya formulalari orqali aniqlanadi. 
 
 
 
 
1.6-rasm. Sferik uchburchak ABC 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.7-rasm. Astronomik 
uchburchak 
PZM
. 
Faraz qilaylik, radiusi 
OA 
—
 r
b
о‘
lgan sferadagi 
ABC
sferik uchburchakning (1.6-rasm) B va C 
uchlaridagi burchaklari va, demak, 
«
b
»
va 
«
c
»
tomonlari ham 
90° 
dan kichik b
о‘
lsin. 
A
nuqtadan 
AB
va 
AC 
tomonlarga urinma qilib 
AD
va 
AE
kesmalar 
о‘
tkazamiz: 
ΔAOD dan AD=rtgc va r=OD·cosc
 

ΔAOE dan AE=rtgb va r=OE·cosb
. (1.3) 
ADE.
Va 
ODE
uchburchaklar uchun kosinuslar teoremasini 
qо‘
llaymiz: 
DE
2
=AD
2
+AE
2
-
2·AD· AE·cosA
 
DE
2
=OD
2
+OE
2
-
2·OD·OE·cosa

(1.4)
 
Bularni 
о‘
zaro tenglab, quyidagi holga keltiramiz: 

2·OD·OE·cosa=
(
 OD
2
- AD
2
)+(
 OE
2
- AE
2
)+
 
2·AD· AE·cosA.

(1.5) 
Qovus ichidagi ifodalar 
r
2
ga tengligi va 
(a)
ni hisobga olsak: 
.
cos
2
cos
cos
cos
2
2
2
A
rtgb
rtgc
r
r
a
b
r
c
r








(1.6) 
Bundan: 
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





yoki 
A
c
b
c
b
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





(1.7) 
Xuddi shunga 
о‘
xshash 
«b»
va 
«c»
tomonlar uchun: 
A
b
c
b
c
a
cos
sin
sin
cos
cos
cos





C
b
a
b
a
c
cos
sin
sin
cos
cos
cos





(1.8) 
Qutb 
R,
zenit 
Z
va yulduz 
M
(Quyosh) lardan tashkil topgan uchburchak 
PZM
ga (1.7-
rasm) astronomik yoki paralaktik uchburchak deb ataladi. Bu uchburchak tomonlari 
ZM = Z, PZ 

---

34 
=
90°—φ
va 
RM 
—
90°—δ
ga tengdir. Qutbdagi burchak 
ZZPM =
τ
vaqt burchagi va 
zenitdagisi 
PZM
= 90
°—
A
ga tengdir, bunda 
A
—
azimut burchagi. Bu astronomik uchburchak 
uchun formula (3) ni qо‘llab, 
Quyosh balandligini hisoblash uchun quyidagi ifodani keltirib 
chiqarish mumkin: 

 
 
 

,
cos
cos
cos
sin
sin
cos
90
sin
90
sin
90
cos
90
cos
cos




























z
Lekin, 


sinh
90
sin
cos



h
z

bо‘lgani uchun 
,
cos
cos
cos
sin
sin
sinh










(1.9). 
Quyosh radiatsiyasining eng katta qiymati 21 iyunda (
δ
+23°27
'
), eng kichik qiymati esa 
21 dekabrda (
δ
—23°27') 
erishadi. 
Yerga yoki boshqa biror sirtga tushgan Quyosh nurining bir qismi qaytadi. 
Sirtdan qaytgan radiatsiya oqimi 
R
ning unga tushgan oqim 
Q
ga bо‘lgan nisbati 
shu sirt albedosi 
deb ataladi. Masalan, qora baxmal uchun albedo 0,5 %, quruq qum uchun 15
—
35, oq kafel 75, 
ko’zgu—
85
—
88, alyuminiy 
—
85
—
90 
va po’
lat albedosi 50
—
60 %ga tengdir. 
7-Mavzu: Gelioenergetik hisob-
kitobning axborot ta’minotini xususiyatlari.
 
Gelioenergetik hisob-kitoblar. 
Reja: 
7.1.Har xil tipdagi Quyosh energetik qurilmalarining ish rejimlari va parametrlarini asoslash 
uchun gelioenergetik hisob kitoblar. 
7.2.Katta birlashgan energetik tizim tarkibida quyosh energetik qurilmasining (QEQ) ishi. 
7.3.
Nisbatan katta quvvatga ega bo‘lmagan lokal energotizimida QEQ ishi. 
7.4.
A’nanaviy IEM, IES, GES va AES bilan birga
likda katta birlashgan energetik tizim tarkibida 
QEQ ishi. 
Qo’llaniladigan ta’lim texnalogiyalari:
dialogik yondashuv, muammoli ta’lim.Aqliy hujum, 
blits, baliq skileti, munozara,o’z
-
o’zini baholash.
Adabiyotlar:
A3, A4, A5, I1, I3, Q2. 
7.1.Har xil tipdagi Quyosh energetik qurilmalarining ish rejimlari va parametrlarini 
asoslash uchun gelioenergetik hisob kitoblar. 
Toshkent shahrida olib borilgan tekshirishlarda yoz vaqtida kun davomida trubali 
suv isitgichda suvni 15 
0
S dan 50 
0
S gacha isitilganda suv isitgichning har 1 m
2
yuzidan 60 
–
70 l 
gacha, 60
0
S gacha isitilganda esa 40 
–
50 l gacha, 75 
0
S gacha isitilganda 20-30 l gacha suv 
olingan. 
Ko‘rinib turibdiki, isitgichlarning har 1 m
2
yuzidan kun davomida olinadigan isigan 
suvning miqdori kamaya boradi. 
 
 
 
 
7.1-rasm. Suv isitgichni bak
–
akkumulyator bilan ulash sxemasi. 
Isitgichning 1 m
2
yuzida kun davomida isitiladigan issiq suvning miqdorini isitgichning 
unumdorligi deyiladi. 

---

35 
Bu unumdorlik: 
1) 
suv isitgichning quyoshning ko‘rinma harakati bo‘yicha burila olishligiga;
2) isitgichdan olinadigan issiq suv, sovuq suv va muhit temperaturasiga; 
3) isitgichning konstruksiyasiga; 
4) isitgichni yasashdagi ish sifatiga bog‘liq bo‘ladi.
Isitgichning unumd
orligin G harfi bilan belgilaylik. Isitgichning unumdorligi G yig‘indi 
quyosh radiatsiyasidan isitgich olgan foydali issiqlik Qol, sovuq suvning temperaturasi t
1
va 
isitgichdan olingan issiq suvning temperaturasi t
2
bilan quyidagicha bog‘langan.
,
)
(
1
2
t
t
c
Q
G
ol



(7.1) 
bunda: 
с
- 
suvning solishtirma issiqlik sig‘imi,
(
ρ
- suvning zichligi. 
Isitgichning unumdorligi G ning o‘lchov birligini chiqaraylik:
.
1
/
1
2
2
kun
m
l
grad
l
kg
grad
kg
kkal
kun
m
kkal
G







(2.1) formuladagi t
1
va t
2 
larni aniqlash oson, lekin Q
ol
ni topish qiyinroq. Q
ol
ni tushuvchi 
yig‘indi quyosh radiatsiyasi issiqligi Q
tush
. va yo‘qotilgan issiqlik miqdori Q
yo‘q
. ayirmasi tarzida 
aniqlash mumkin: 




,
.
'
q
yo
tush
ol
Q
Q
k
Q
(7.2) 
k
–oynaning quyosh radiatsiyasini o‘tkazish koeffitsiyenti.
Bu formuladagi (Q
yo’q
. ikki 
qismdan iborat bo‘ladi:
kechasi isitgich ichida qolgan suvning isitgichning ishlash temperaturasigacha isishida olgan 
issiqlik miqdori Q
isit
; 
issiqlik o‘tkazuvchanlik va konveksiya bo‘yicha yo‘qotiladigan issiqlik miqori Q
yo‘q
.. 
Demak, isitgich olgan issiqlik miqdorini quyidagicha yozish mumkin: 
.
.
'
.
.
isit
q
yo
q
tush
ol
Q
Q
Q
Q



(7.3) 
Bunda quyosh suv isitgichining unumdorligi quyidagicha ifodalanadi: 
)
(
.
2
1
t
t
с
Q
Q
k
Q
G
исит
йук
туш







(7.4) 
Isitgich yuziga tushuvchi yig‘indi quyosh radiatsiyasini quyidagicha yoza olamiz:
D
i
S
Q
tush



cos
.
, (7.5) 
Bunda 
i
–
to‘g‘ri quyosh radiatsiyasining isitgich yuziga tushish burchagi.
Bu formula bo‘yicha Q
tush 
ni hisoblashda kun davomida 
S, i va D
larning o‘zgara borishini 
e’tiborga olish kerak. Suv isitgichni gorizontga nisbatan 



burchakka o‘rnatilsa, to‘g‘ri 
radiatsiyaning isitgich yuziga tushish burchagi i quyidagicha aniqlanadi: 





t
Cosi
cos
cos
cos
sin
sin













(7.6) 
Agar isitgichni 

=

burchak ostida joylashtirsak, (7.6) ni quyidagicha yoza olamiz: 
t
i
cos
cos
cos



7.2.Katta birlashgan energetik tizim tarkibida quyosh energetik qurilmasining 
(QEQ) ishi. 
Автоном истеъмолчи сифатида қишлоқ аҳоли пунктида бир қаватли яшаш биноси 
олинган бўлиб, унинг асосий геометрик ўлчамлари, схемаси ва электр юклама ҳисоби қуйида 
келтирилди. Автоном истеъмолчини қуёш электр ва иссиқлик энергияси билан таъминлаш 

---

36 
тизимини принципиал схемаси ишлаб чиқилди. Қуёш энергия таъминоти тизими фотоэлектрик 
станция қурилмалари ва қуёш иситиш коллекторларидан ташкил топади. 
Қуёш энергияси таъминоти тизимини лойиҳалаш учун қуёш нурланиш интенсивлиги 
миқдорларини аниқлаш зарур (7.1
-
расм
).