O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi muhandislik-iqtisodiyot instituti neft va gaz fakulteti
Qayta tiklanmaydigan an’anaviy energiya manbalarining
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1.4. Qayta tiklanmaydigan an’anaviy energiya manbalarining
chegaralanganligi va unga bog‘liq global va mintaqaviy muammolar Ma’lumki, har bir davlat rivojlanishida tabiiy va mineral-resurs boyliklarining mavjudligi muhim rol o‘ynaydi. Dunyo miqiyosida sanoatning kengayishi va aholi sonining ortib borishi natijasida issiqlik va elektr energiyaga bo‘lgan talablar ham ortib boradi [5].
11
Respublikamizda tabiiy boyliklar, xususan neft, gaz va ko‘mir zaxiralari katta miqdorda mavjud bo‘lib, bular to‘g‘risida to‘xtalib o‘tishdan oldin dunyo miqiyosidagi ushbu zaxiralarni tahlil qilamiz. Mamlakatimizda neft zaxiralarining geologik ko‘rsatgichlari 5 mlrd. tonna, balans zaxira ko‘rsatgichlar 530 mln. tonnani tashkil qilib, undan olinishi mumkin bo‘lgan zaxira 0,1 mln. tonna, potensial yillik neft qazib chiqarish ko‘rsatkichi 3,5 mln.tonna atrofida. Neft qazib olish hududlari asosan Qashqadaryo va Buxoro viloyatlari hissasiga to‘g‘ri keladi. Qazib olingan neft qayta ishlash uchun “Buxoro neftni qayta ishlash” zavodi, “Farg‘ona neftni qayta ishlash” zavodi va “Oltiariq neftni qayta ishlash” zavodlariga yuboriladi. 1.1-Jadval. 2014 yilda dunyo miqyosida neft zaxiralari Tartib raqami va o‘rni Davlat nomi Zaxira, mlrd. tonn Davlatning ulushi, % da Jami:
100 1 Venesuela 46,6 17,50
2 Saudiya Arabistoni 36,7 13,78
3 Kanada
27,9 10,48
4 Eron
20,2 7,59
...
47
O‘zbekiston 0,1
O‘zbekistonda tabiiy gaz zaxiralari va qazib chiqarish ko‘rsatkichlari: Geologik zaxira 5 trln.m 3 , aniqlangan zaxira 3,4 trln.m 3 ni tashkil qilib, yillik gaz qazib olish ko‘rsatkichi 58 mlrd.m 3 atrofida tashkil qilib, asosiy gaz zaxiralari Qashqadaryo, Buxoro, Surxondaryo va Qoraqalpog‘iston viloyatlarida joylashgan. Tabiiy gaz “Sho‘rtanneftgaz” MChj, “Muborak gazni qayta ishlash” zavodi, “Muborakneftgaz” MChj, “Sho‘rtan gaz kimyo majmuasi” korxonalarida qayta ishlanib, undan tovar gaz bilan birgalikda kondensat (yillik 2,0 mln tonna atrofida), 12
propan-butan fraksiyasi (yillik 584 ming tonna), polietelen granula (125 ming tonna), oltingugurt (yillik 217 ming tonna) mahsulotlari ajratib olinadi. O‘zbekistonda ko‘mir zaxiralari ko‘rsatkichlari: Geologik zaxira 1,8328 mlrd tonna, prognoz zaxiralari 323,4 mln. tonnani tashkil qiladi. Ko‘mir qazib chiqarish maydonlari asosan Toshkent viloyati Angren tumani va Surxondaryo viloyati Boysun tumanlarida joylashgan. Ko‘mirni qazib chiqarish va tayyorlash hajmlari “Angren”, “Shargun” va “Boysun” ko‘mir qazib chiqarish zavodlari hissasiga to‘g‘ri keladi. 1.2-Jadval. Dunyo miqiyosida gaz zaxiralari: Tartib raqami va o‘rni Davlat nomi Zaxira, mlrd. tonn Jami:
1 Rossiya 48,81
2 Eron
34,02 3 Qatar 24,681 4 Turkmaniston 9,967 ......
23 O‘zbekiston 3,4
Respublikada elektr energiya ishlab chiqarish uchun 45 ta elektr stansiyalari mavjud bo‘lib, 12,4 ming. MVt elektr energiya ishlab chiqarish quvvatiga ega, bir yilda 55 mlrd. kVt atrofida elektr energiya ishlab chiqariladi. Elektr energiya ishlab chiqarish uchun respublikada qazib chiqarilayotgan tabiiy gazning 56% va ko‘mirning 85% ishlatiladi[4]. Respublikamizda qayta tiklanmaydigan an’anaviy energiya manbalari va miqdori jahon miqyosida qaraganda ham salmoqli bo‘lishiga qaramay, aholi o‘sishi natijasida aholi jon boshiga to‘g‘ri keladigan energiya hajmining pasayishini kuzatish mumkin. 13
Xususan, statistik ma’lumotlarga ko‘ra respublikamizda neft va gaz zahiralari asosan 20–30 yilga aholini ehtiyojini qondirish imkoniyatiga ega. Shunday ekan qayta tiklanmaydigan an’anaviy energiya manbalarining chegaralanganligi va unga bog‘liq global va mintaqaviy muammolar to‘risida to‘xtalib o‘tamiz. Eng qimmatbaho hisoblangan neft va gaz zahiralarining tabiiy miqdori kamayib borayotganligi, 2020 yillarga borib neft mahsulotga bo‘lgan kunlik talab o‘rtacha 100,2 million barrel (626,8 ming litr) va tabiiy gazga bo‘lgan talab 5,5 trln.m
3 ga yetishi to‘g‘risidagi qilingan taxminlar bu borada o‘ta jiddiy xulosalarni keltirib chiqarishini taqozo etadi. Haqiqatan ham, neft va gaz sanoati sohasining shiddatli rivojlanishi neft va gaz «zangori olov» qadrini kundan-kunga oshirmoqda. Ba’zi hisob-kitoblarga qaraganda, hozirgi vaqtda tabiiy gazning bir yillik iste’moli dunyo miqyosida 3,1 trillion kub metrni tashkil etmoqda. Ba’zi mutaxassislar tomonidan 2020 yildan keyin esa, ushbu talab 6 trillion kub metr tabiiy gaz va kunlik ehtiyoj 103,2 million barrel neftga yetishi taxmin qilinayapti. Jumladan, dunyo energiya resurslarining umumiy miqdorini 41,3% neft hissasiga to‘g‘ri keladi [30]. 1.3-Jadval. Dunyo miqiyosida ko‘mir zaxiralari: Tartib raqami va o‘rni
Davlat nomi Zaxira, mln. tonn Davlatning ulushi, % Jami:
1 AQSh 237 295 26,62
2 Rossiya
157 010 17,61
3 Xitoy
114 500 12,84
4 Avstraliya 76 400 8,57
...
...
21 O‘zbekiston 1832,8 0,2
14
Eng qimmatbaho hisoblangan neft va gaz zahiralarining tabiiy miqdori kamayib borayotganligi, 2020 yillarga borib neft mahsulotga bo‘lgan kunlik talab o‘rtacha 100,2 million barrel (626,8 ming litr) va tabiiy gazga bo‘lgan talab 5,5 trln.m 3
keltirib chiqarishini taqozo etadi. Haqiqatan ham, neft va gaz sanoati sohasining shiddatli rivojlanishi neft va gaz «zangori olov» qadrini kundan-kunga oshirmoqda. Ba’zi hisob-kitoblarga qaraganda, hozirgi vaqtda tabiiy gazning bir yillik iste’moli dunyo miqyosida 3,1 trillion kub metrni tashkil etmoqda. Ba’zi mutaxassislar tomonidan 2020 yildan keyin esa, ushbu talab 6 trillion kub metr tabiiy gaz va kunlik ehtiyoj 103,2 million barrel neftga yetishi taxmin qilinayapti. Jumladan, dunyo energiya resurslarining umumiy miqdorini 41,3% neft hissasiga to‘g‘ri keladi [30]. So‘nggi yillarda neft va gaz qazib chiqarish va eksport qilish uchun shiddatli va ayovsiz raqobat boshlangani, ushbu neft va gaz mahsulotlari bilan bog‘liq bo‘lgan iqtisodiy-siyosiy jarayonlar ham “qora oltin” neft va “zangori olov” tabiiy gaz narxining keskin darajada o‘zgarib turishiga sabab bo‘layotganini ta’kidlash lozimdir. Shu o‘rinda birgina har qanday qaltis harakatlar ham ba’zi bir davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarni tang ahvolga olib kelishi hamda turli nizolarni keltirib chiqarishi mumkinligi e’tirof etilmoqda. Ayrim mintaqalar, eng birinchi navbatda, Shimoliy Afrika va Yaqin sharqdagi siyosiy vaziyatning keskinlashuvi umum xalqaro munosabatlarga ta’sir etayapti. Saudiya Arabistoni, Quvayt, Eron, Birlashgan Arab Amirliklari va Qatarda neft sanoati sohasidagi barqarorlikni kuzatish mumkin. Sayyoramizda kunlik neftni qazib chiqarish va qayta ishlash ko‘rsatkichi bo‘yicha ham ushbu davlatlar yetakchi o‘rinda. Birgina Saudiya Arabistonida o‘rtacha 8 million barrel miqdorida neft qazib olinmoqda. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, «OPEK»ga a’zo davlatlardagi neft zaxirasi ko‘rsatgichlari 80 yilgacha yetishi mumkin. Shuning uchun ham ko‘pgina kuzatuvchilar iqtisodiyoti jadal ravishda rivojlanayotgan mamlakatlarda ham energiya resurslari birlamchi masalaga aylanganini ta’kidlashmoqda. Misol uchun, Xitoy davlatida tabiiy gazni iste’moli 15
yuzasidan mamlakatning global miqyosidagi ta’siri hali yuqori darajada emas. Buning asosiy sababi Xitoy Xalq Respublikasida umumiy energiya iste’molidagi tabiiy gazning hajmi ko‘mirning hajmidan anchagina pasayib ketgani bilan izohlanadi, bu esa ko‘p ekologik muammolarga olib kelmoqda. Hozirga kelib, Pekin ko‘mir ulushini tabiiy gaz hisobiga qisqartirishni rejalashtirmoqda. Shuning uchun ham mamlakat tabiiy gaz qazib olish va gaz quvurlari bo‘yicha xorijiy mamlakatlar, hususan O‘zbekiston, Turkmaniston, Rossiya va Qozog‘iston davlatlari bilan o‘zaro kelishuvga erishishga intilmoqda. Yaponiyada ham vaziyat murakkabligicha qolmoqda. Sababi, kunlik 6 mln. barrelga yaqin iste’mol qilinayotgan neftning hammasi mamlakatga import qilinadi. Tabiiy gazni iste’moli ham yiliga o‘rtacha 100 mlrd. metr kubni tashkil qiladi. Xalqaro kuzatuvchilar va sharhlovchilar hozirgacha o‘zlashtirilmagan, Arktikada o‘lkan muzliklar ostida yotgan neft va gaz zaxiralari hozirgacha aniqlangan dunyo zaxiralarning 22% ni tashkil qilishini ta’kidlashmoqda. AQSh geologiya xizmati taqdim etgan ma’lumotlarni nazarda tutsak, Arktika ummoni qa’rida dunyo gaz kondensatining qariyb 22-23 foizi va 75 milliard barrel neft mavjud. Bu raqamlar esa Eron, Rossiya, Saudiya Arabistoni neft va gaz zaxiralari miqdoriga yaqin. Shu jumladan, global isish natijasida Arktika muzliklarining erishi kelajakda katta xavf tug‘dirayotganini aytish joizdir, u yerda neft va gaz zaxirasi borligi xususidagi farazlarning kuchayishi esa Arktika hududiga da’vogar davlatlar o‘rtasida vaziyatni juda chigallashtirmoqda. O‘zbekiston miqyosida hozirgi vaqtda neftga bo‘lgan talab ortib borayotgani va suyuq uglevodorodlarni ko‘paytirishga ma’lum darajada ehtiyoj bo‘lgani sezilmoqda. Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov tashabbusi bilan tabiiy gaz tarkibidan suyuq uglevodorodlarni ajratib oluvchi yangi texnologiyalarga asoslangan yirik korxonalar barpo etish ilgari surilmoqda va gazkimyo majmualari va GTL texnologiyalari hamda slanets gazni qayta ishlash texnologiyalarini barpo etish ishlari olib borilmoqda va loyihalar asosida qad ko‘tarmoqda [9]. 16
GTL (gas to liquid) – bu texnologiya tabiiy gaz ya’ni metandan suyuq uglevodorodlar olish hisoblanadi. Respublikamizda barpo etilayotgan GTL (gas to liquid) texnologiyasi Qashqadaryo viloyati G‘uzor tumanida qurilish ishlari olib borilmoqda. Bunda Yaponiyaning Hitachi Zosen kompaniyasi tomonidan sentetik jarayon texnologiyalari (reaktor) tayyorlab berilmoqda [10]. Respublikamizda 2015 yilgi dasturga asosan qurilish ishlari olib borilayotgan zavod tabiiy gazni sintez qilish orqali uglevodorod ajratib olish texnologiyasi Yaponiyaning LTFT (Low Temperature Fischer-Tropsch) usulida olib boriladi. Dastlabki qurilish ishlari 2015 yilning yoz oyining oxirlarida boshlanadi. 2009 yilning noyabr oyida tuzilgan shartnomaga asosan “O‘zbekneftegaz” MXKsi, Janubiy Afrikaning “Sasol” kompaniyasi va Malayziyaning “Petronas” kompaniyalari kelishuviga asosan “Sho‘rtan gaz kimyo majmuasi” unitar shu’ba korxonasi bazasida “Uzbekistan GTL” qo‘shma korxonasi tashkil etilgan. Bunga ko‘ra “Uzbekistan GTL” qo‘shma korxonasida yiliga 4,5 millard m 3 tabiiy gaz tarkibidan 304 ming tonna avia kerosin, 395 ming tonna naftin ya’ni neft mahsulotlari, 11,2 ming tonna propan – butan fraksiyasi, 864 ming tonna dizel yoqilg‘isi olinadi. Loyihani ishga tushirish davri 2017 yilda amalga oshiriladi. Bunda umumiy qiymati 5,6 mlrd AQSh doll miqdorida mablag‘ sarflanishi ko‘zda tutilgan bo‘lib, 11 % “Petronas” kopmaniyasi, 22,5 % “Sasol” kompaniyasi va qogani “O‘zbekneftgaz” MXK si tomonidan mablag‘lashtirish rejalangan [18]. Slanets gazni qayta ishlash zavodi – O‘zbekiston Respublikasining Navoi viloyatida mavjud bo‘lgan Sangruntau maydonida amalga oshiriladi. Slanets gaz smola ko‘rinishda qattiq holatda bo‘lib, 1 tonna slanets gazdan 250 kilogrammgacha neft aralashmalari va 500 kilogrammgacha suyuq uglevodorod olish mumkin. Bundan tashqari qolgan chiqindisini donna pechlarida yoqib issiqlik olish imkonini beradi. Respublikamizda slanets gaz miqdori 47 mlrd tonnani tashkil qilib, yotish chuqurligi 600 metrdan iborat. Hozirgi vaqtda ushbu texnologiya uchun texnik– iqtisodiy ko‘rsatgichi ishlari ustida ish olib borilmoqda.
17
Shuningdek, qayta tiklanmaydigan resurslarning chegaranganligini hisobga olib, muqobil energiyalardan foydalanish yuzasidan bir qancha chora tadbirlar olib borilmoqda. Shunday ekan, biz faqatgina yer ostidagi zaxiralarni qazib chiqarish va qayta ishlash emas, balki, ma’lum ma’noda muqobil energiyalardan foydalanish yuzasidan izlanishlar olib borishimiz joizdir.
Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|