O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand Iqtisodiyot va servis instituti “Bank-moliya xizmatlari” fakulteti

« T a s d i q l a y m a n »  

kafedra mudiri 

Z.D. Niyozov 

_________________ 

«____»___________

 

 

---

Mavzu; Markaziy bank va uning funksiyalari.

 

 

 

Kirish 

1.Markaziy banki faoliyatining asoslari. 

2.Markaziy bankning tijorat banklari bilan o`zaro aloqalari.

 

3.Tijorat banklari faoliyatini tartibga solishda 

qo`llaniladigan iqtisodiy me`yorlar. 

Foydalingan adabiyodlar

 

  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

---

 

 

 

 

Kirish. 

Respublikamiz mustaqilligining e`lon qilinishi butun dunyo mamlakatlari 

tomonidan tan olingan bozor iqtisodiyoti dastaklarini  bizning respublikamizga 

ham kirib kelishiga zamin yaratdi. Shuning uchun ham respublikamizda bozor 

iqtisodiyoti talablariga mos keluvchi zamonaviy bank tizimini yaratish zaruriyati 

tug`ildi. 

Bank tizimini qayta qurish: 

- ikki pog`onali bank tizimini vujudga keltirish. Markaziy emission bank va 

bevosita xo`jalik subyektlariga xizmat ko`rsatuvchi ixtisoslashgan davlat banklari; 

- ixtisoslashtirilgan banklarni to`laligicha xo`jalik hisobiga va o`z-o`zini 

moliyalashga utkazish; 

- iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan bo`ladigan 

kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va boshqalarni o`z 

ichiga oladi. 

O`zbekiston bozor iqtisodiyotiga o`tishning bosqichma-bosqich yo`lini 

tanlagani bois bank tizimi taraqqiyoti ham quyidagi bosqichlarga ega: 

- Birinchi bosqich milliy valyutani muomilaga kiritish uchun asos yaratilgan 

va ikki pog`onali bank tizimining poydevori qurilgan 1991 yildan 1994 yilgacha 

bo`lgan davrni o`z ichiga oladi. Bu davrda mamlakatimizning mustaqil bank 

tizimini yaratish bo`yicha olib borilgan tadbirlar 1991 yil 15 fevralda qabul 

qilingan O`zbekiston Respublikasining «Banklar va bank faoliyati to`g`risida»gi 

Qonuni asosida amalga oshirildi. Ushbu qonun asosida sobiq SSSR davlat 

bankining respublika muassasi  asosida O`zbekiston Respublikasi Markaziy banki 

to`zildi (1992 yil sentabr) va unga respublikada pul muomilasini tartibga solish, 

tijorat banklari tizimini vujudga keltirish va tulov tizimini tashkil etish vazifalari 

yuklatildi. 

---

Ushbu davrda tashkil etilgan maxsus ixtisoslashgan banklar jumlasiga sanoat 

qurilish banki, kommunal qurilish va sotsial taraqqiyot banki, agrosanoat banki, 

tashqi iqtisodiy faoliyat banki, jamg`arma banki va boshqa banklarni kiritish 

mumkin. 

O`zbekistonda bank tizimini tashkil qilishning ikkinchi bosqichi milliy 

valyuta muomilaga kiritilgan (1994 yil 1 iyul) va ikki pog`onali bank tizimining 

xuquqiy asoslari yaratilgan 1994-1996 yillarni o`z ichiga oladi. 

1994  yil 18  martdagi Vazirlar Mahkamasining  «Bank  tizimini 

takomillashtirish va pul-kredit munosabatlarini barqarorlashtirish bo`yicha chora-

tadbirlari to`g`risida»gi qarori, 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan «O`zbekiston 

Respublikasining Markaziy banki to`g`risida»gi va 1996 yil 25 aprelda «Banklar 

va bank faoliyati to`g`risida»gi qonunning yangi tahrirda qabul qilinishi bank 

tizimini  jahon  andozalariga  yaqinlashtirish  sohasidagi  mustahkam qonuniy 

poydevor yaratdi. 

Ushbu bosqichning xususiyatlaridan biri 1995 yildan boshlab O`zbekistonda 

maxsus  nobank kredit tashkilotlari  (investitsiya kompaniyalari, sug`o`rta 

kompaniyalari va boshqalar) tashkil qilina boshlandi. 

O`zbekiston bank tizimini shakllantirishning uchinchi bosqichi 1997-2000 

yillarni o`z ichiga olib u bosqichning asosiy xususiyati banklarni xususiylashtirish 

va aksiyador – tijorat banklarida boshqaruvning sifatini oshirish, banklar 

faoliyatida nazoratni ko`chaytirishdan iborat. 

Bu bosqichda O`zbekiston Respublikasi Prezidentining «Xususiy tijorat 

banklari tashkil qilishni  rag`batlantirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi (1997 yil 24 

aprel), «Aksiyadorlik-tijorat banklari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari 

to`g`risida»gi (1998 yil 2 oktabr), «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh 

qilish borasidagi chora-tadbirlari to`g`risida»gi (2000 yil 21 mart) farmonlari 

muhim ahamiyatga ega. 

Shu kabi 1999 yil 15 yanvarda O`zbekiston Respublikasining «Bank tizimini 

isloh qilish chora-tadbirlari to`g`risida» gi, 2000 yil 24 martdagi «Bank tizimini 

---

isloh qilishga doir qo`shimcha chora tadbirlar to`g`risida» gi qarorlari qabul 

qilindi. 

Shu bosqichda bank tizimini islox qilish respublika komissisiyasi  tuzildi, 

mijozlarga xizmat kursatish sifati oshirildi, kichik va o`rta biznesni yanada 

rivojlantirishga, ichki nazorat ta`sirchanligini oshirishga e`tibor qaratildi. 

Bank tizimi rivojlanishining to`rtinchi bosqichi 2001 yildan boshlandi va 

uning asosiy xususiyatlari bo`lib kuyidagilar hisoblanadi: 

1. Banklar faoliyatini yanada rivojlantirish asosida aholining bank tizimiga 

bo`lgan ishonchi mustahkamlandi. Agar 2001 yilni boshiga tijorat banklar kapitali 

502 mlrd so`mdan 2008 yilni boshiga 1500 mlrd. so`mga, ya`ni 298,8% ga oshgan 

bo`lsa, shu davrda axolining banklardagi pul jamgarmalari (yangi omonat turlari, 

yukori foizlar va boshqalar xisobiga) 91,5 mlrd. so`mdan 994,6 mlrd. so`mga yoki 

10,9 barobarga oshdi. 

So`nggi yillarda mamlakatimizda aholining milliy valyutamiz-so`mdagi 

muddatli va jamg`arma omonatlari bo`yicha to`layotgan o`rtacha foiz stavkalari 

16-18 foizni tashkil etmoqda. 

2. Tijorat banklarining  xususiy tadbirkorlik, kichik  va o`rta biznes  

subyektlariga  ko`rsatgan  yordami  ortdi.  Ma`lumki,  kichik  tadbirkorlik 

subyektlarining soni yil sayin oshib bormoqda va ularni soni 1.01.2000 yilga 159,7 

ming tani  tashkil etadi. 2007  yilning boshiga kichik biznes subyektlarining soni 

384,1 mingtaga yetdi. Barcha manbaalar tomonidan kichik biznes subyektlariga 

berilgan kreditlar 2004 yilni boshiga 354 mlrd so`mni tashkil etgan bo`lsa bu 

ko`rsatkich 2006 yilning boshiga 510,4 mlrd so`mni tashkil etdi. Kichik biznes 

subyektlarining YAIMdagi ulushi 2006 yilda 42,1 foizni  tashkil etdi, 2007 yilni 

rejasiga ko`ra uni 45 foizga yetishi muljallangan. 

Tijorat banklarining mikro kreditlari tufayli 2007 yilda kichik biznes 

subyektlari tomonidan 106778 ta yangi ishchi o`rinlari yaratildi. Bu ko`rsatkich 

2006 yilga nisbatan 1,5 barobarga ko`p demakdir. 

3. Valyuta munosabatlarini erkinlashtirish bo`yicha ishlar jadallashtirildi. Bu 

bosqichda milliy valyutani erkin ayirboshlash ishlari bosqichma-bosqich amalga 

---

oshirildi va 2003 yil 15 oktabridan boshlab joriy  xalqaro operatsiyalar bo`yicha 

so`mning erkin almashtirilishi joriy etildi. 

Valyuta munosabatlarini takomillashuvi munosabati bilan O`zbekiston 

Respublikasi Oliy Majlisining 2003 yil 11 dekabridagi 557 son qarori bilan 

«Valyutani tartibga solish to`g`risida»gi qonuniga o`zgartirishlar kiritildi. 

Shu asosda respublikamizda bank tizimini taraqqiy etishi va takomillashuvi 

davom etmoqda. 

Bu borada O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2005 yil 15 apreldagi 

«Bank tizimini yanada isloh qilish va erkinlashtirish chora-tadbirlari to`g`risida»gi  

va 2007 yil 12 iyuldagi “Banklarning kapitallashuvini yanada oshirish va 

iqtisodi|tni modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning ishtirokini 

faollashtirish chora -tadbirlari to`g`risida”gi Qarorlari katta ahamiyatga ega 

 Umuman, O`zbekiston Respublikasining  Prezidenti I.A. Karimov o`zbek 

modeliga munosib bank tizimi asoschisi hisoblanadi. 

 

Respublikasining  "O'zbekiston  Respublikasining  Markaziy  banki 

to'g'risida”gi va boshqa qonun hujjatlari bilan belgilanadi. 

O'zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  124-moddasida 

O'zbekiston Respublikasining  bank  tizimini  Respublika  Markaziy banki 

boshqarishi belgilangan. 

O'zbekiston Respublikasining “O'zbekiston Respublikasining Markaziy 

banki to'g'risida”gi Qonunning 1-moddasiga muvofiq Markaziy bank yuridik shaxs 

hisoblanadi va u davlatning mutlaq mulkidir. 

Markaziy bank - o'z sarf-xarajatlarini o'zining daromadlari hisobidan 

amalga oshiruvchi, iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasadir. 

Markaziy bank davlatga qarashli yuridik shaxs sifatida tashkil etilgan va 

moliyaviy faoliyatini mustaqil ravishda amalga oshiradi. 

Markaziy bank davlat organi bo'lib, o'z vakolatlari doirasida yagona 

davlat pul-kredit siyosatining asosiy yo'nalishlarini ishlab chiqadi, qonuniy to'lov 

vositasi sifatida banknotlar va tangalar ko'rinishdagi pul belgilarini muomalaga  

chiqarishda  mutlaq  huquqqa  ega, davlat tomonidan valyutani tartibga soluvchi va 

---

nazoratini  olib  boruvchi  organ  hisoblanadi,  O'zbekiston  Respublikasi 

hukumatining bankiri, maslahatchisi va fiskal agenti sifatida banklar va boshqa 

kredit tashkilotlari faoliyatini  tartibga soladi  hamda nazorat qiladi. Markaziy 

bankning mol-mulki uning pul va boshqa moddiy boyliklaridan  iborat  bo'lib,  

ularning  qiymati Markaziy bank balansida aks ettiriladi.