O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
-rasm. Tovar va xizmatlarning differensiallashuvi
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
11.2.1-rasm. Tovar va xizmatlarning differensiallashuvi Tovar va xizmatlarning differensiallashuvi tovar harakati natijasi bo‘lib har doim ham monopolistik raqobatni vujudga keltirmaydi. Shu jihatdan uni marketingning predmeti sifatida olib qarash mumkin. Shuningdek iste‘mol xususiyati va qiymatga ega bo‘lgan tovar sifatida uni iqtisodiy nazariya predmeti doirasida ham ko‘rib chiqish mumkin. Zamonaviy iqtisodiy adabiyotlarda monopolistik raqobat nazariyasi nomukammal raqobat‖ning asosi sifatida ham olib qaraladi. Mazkur nazariya asoschilari E.Chemberlin va Dj. Robinsonlar bunga mutlaqo qarshi bo‘lsalarda A. Pigu 93 ―haqiqatda monopolistik raqobat nomukammal raqobatning barcha shakllarini o‘z ichiga oladi‖ degan fikrni ilgari suradi. E. Chemberlin va Dj. Robinson, ―monopolistik raqobat ikki yoki undan ortiq sotuvchilardan biri bozorning sezilarli qismini tovar bilan ta‘minlagan sharoitda vujudga keladi‖ deb tushunishgan, A.Pigu esa monopoliya va oligopoliyani monopolistik raqobat deb tushungan. Shuni ham alohida ta‘kidlab o‘tish joizki E. Chemberlin va Dj.Robinsonlar tomonidan kiritilgan ―monopolistik raqobat‖ atamasi mavhum tushuncha bo‘lib, kishilik jamiyatidagi ―monarxiyali demokratiya‖ ga qiyoslashimiz mumkin. Monopoliya va raqobat bir-biriga qarama-qarshi vaziyat bo‘lib, bir-birini vujudga keltiradi yoki monopoliyaning kuchayishi raqobatni cheklaydi, aksincha raqobatning kuchayishi bilan monopollashuv shakllanib boshlaydi 94 . Nomukammal (monopolistik) raqobat – bozorning eng keng tarqalgan turi bo‘lib, sog‘lom raqobatga yaqin bo‘lgan holatdir. Monopolistik raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchi(sotuvchi)lar soni ko‘p va bozorga kirish, faoliyatni yo‘lga 93 Artur Sesil Pigu (1877-1959) angliyalik iqtisodchi, farovonlik, jumladan deflyasiya natijasida YaIM va bandik usishining makroiqtisodiy samarasini kiritgan. 94 Никитина Н.Н. Диалектика конкуренции и монополии: автореф. дис. канд. экон. наук. Уфа, 2004. С.8, 21. Asosiy tovar Turli sifatli tovar nusxalari Aynan bir tovarning turlicha nusxalari Differensiallashgan tovar Qo‘shimcha iste‘mol xususiyatlar 174 qo‘yish bilan bog‘liq to‘siqlar unchalik katta bo‘lmaydi. Bunday tarmoqning aniq bir modelini tasvirlash juda murakkab bo‘lib, bu maxsulotning turli xususiyatlari va tasnifi, korxonalarning rivojlanish strategiyalari, strategik qarorlarni qabul qilish kabi oldindan baholab bo‘lmaydigan omillarga bog‘liq. Shu sababli xizmatlar ko‘rsatish tarmoqlarini ham ayrim oligopol va monopol tuzilmalarni hisobga olmaganda monopolistik raqobat rivojlangan tarmoqlar kategoriyasiga kiritish mumkin. Odatda monopolistik raqobat bozorining ayrim xususiyatlari quyidagi jihatlari bilan tavsiflanadi: – bozorda mustaqil ishlab chiqaruvchi(sotuvchi)lar soni ko‘p, ammo sog‘lom raqobat sharoitidagi kabi emas; – tarmoqqa va bozorga kirish, faoliyatni yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq to‘siqlar unchalik katta emas. biroq bu monopolistik raqobat sharoitida korxona ochish oson ish degani emas. ro‘yxatdan o‘tkazish, patent va lisenziyalar olish bir qator mamlakatlarda hanuz murakkab jarayonlardan iborat; – bozorda faoliyat olib borish uchun korxonalar raqobatchilar maxsulotidan farq qiluvchi differensiasiyalangan maxsulotlarni taklif qilishi kerak; – sotuvchi va xiridorlarni bozor sharoitlari to‘g‘risida to‘liq axborot bilan ta‘minlash; – bozor odatda ommaviy iste‘mol tovarlariga qaratiladi, biroq, ayrim tovar va xizmatlar alohida ijtimoiy mavqyega ega va davlat tomonidan ma‘lum darajada tartibga solinadi; – narxsiz raqobat. bozor ishtirokchilari narx darajasiga sezilarli ta‘sir ko‘rsata olmaydi. tovar va xizmatlarni reklama qilish va sifat ko‘pchilik hollarda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo‘ladi; – xizmatlar sohasida monopolistik raqobatning muhim xususiyati korxonalar uchun bankrotlik xatarining yuqoriligi hisoblanadi; Bozorning erkinlashuvi milliy xavfsizlik, jumladan oziq-ovqat, milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni qo‘llab-quvvatlash masalasini dolzarb qilib qo‘yadi. Ta‘kidlash joizki, bugungi kunda bozorning monopolistik raqobat holati xo‘jalik yurituvchi subyektlar rivojlanishini nafaqat tezlashtiradi, balki ularning do‘stona aloqalarini birlashish, qo‘shilish, muayyan segmentlarda raqobat pozisiyasini saqlab qolish maqsadida yiriklashishi kabi murakkab tashkiliy tuzilmalarga aylantiradi. Bu jarayon xizmat ko‘rsatish tarmoqlarida subyektlarning aksariyat qismi kichik korxonalardan iboratligi ko‘pincha uzoq muddat, ayrim hollarda achinarli davom etadi. Bu yerda korxonalarning o‘z-o‘zini tashkil qilish xususiyatini alohida qayd etish kerakki, ayniqsa xizmat ko‘rsatish tarmoqlari uchun bu juda xos. Katta va yirik aholi manzillarida korxonalarning tarmoq shaklida birlashishi, qo‘shilishi va yiriklashish imkoniyati katta. Biroq ularning shakllanishida asosiy harakatlantiruvchi kuch iste‘molning ommaviyligi, mijozlarning muayyan tovar va xizmatlarni qayta xarid qilishi bilan bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun bozorning nomoddiy ishlab chiqarish segmenti hanuz afzalligini saqlab kelmoqda. Mahsulot differensiasiyasi korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulotlarning iste‘molchi uchun farqli jihatlarini ko‘rsatish usuli sifatida qarash 175 ham mumkin. Ushbu farqli jihatlari bilan tovarlar raqib tovarga nisbatan ustunlikka ega bo‘ladi. Mahsulot differeniallashuvini ko‘zda tutuvchi korxonalar barcha sa‘y- harakatlarni cheklangan talabni qondirish imkoniyati va yuqori naflilikka ega mahsulotlarni yaratishga qaratadilar. Differensiaallashuv bozorning turli xil sifat, iste‘mol xususiyati, qiymat va naflilikka ega tovarlar bilan to‘ldirilishini ta‘minlaydi. Korxonalar turli iste‘molchilar tomonidan afzal deb topilgan mahsulotni ishlab chiqargan taqdirdagina mahsulotni differensiallash uchun sarflangan xarajatlarni qoplanishiga, sotish hajmi va foydaning ko‘payishiga erishishi mumkin bo‘ladi. Mahsulot differensiasiyasi servis, imidj, va personal differensiallashuvi shaklida namoyon bo‘ladi. Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|