O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 11-BOB. RAQOBATNING DIFFERENSIALLASH STRATEGIYASI 11.1. Differensiallashning iqtisodiy mazmuni va xususiyatlari 11.2. Mahsulot va xizmatlar differensiasiyasi
|
O’z o’zini nazorat va muhokama uchun savollar 1. Raqobatning innovasiyalarni tatbiq etish strategiyasining umumiy tavsifi 2. Innovasion strategiya nima? 3. ―Hujumkor‖ strategiyaning mohiyati nimada? 4. Mudofaa strategiyasining mohiyati nimada? 5. Oraliq innovasion strategiyaning mohiyati nimada? 6. ―Yutib yuborish‖ strategiyasining mohiyati nimada? 7. Imitasiya strategiyasining mohiyati nimada? 8. X.Frizevinkel tomonidan taklif qilingan raqobatli hatti-harakatning biologik yondashuvning mohiyati nimada? 9. Imitasiya strategiyasini yoriti bering? 10. Imitasiya strategiyasining asosiy turlarini tushuntirib bering. 87 L ie be r ma n M. B , A sa ba S . Why do firms imitate each other? Academy of management review. № 31 (2). 2006. Р. 366-385. 166 11-BOB. RAQOBATNING DIFFERENSIALLASH STRATEGIYASI 11.1. Differensiallashning iqtisodiy mazmuni va xususiyatlari 11.2. Mahsulot va xizmatlar differensiasiyasi 11.3. Differensiallash strategiyasi asosida raqobat ustunligiga erishish 11.1. Differensiasiyalashning iqtisodiy mazmuni va xususiyatlari Differensiasiallashuv (differentiation) makroiqtisodiy kategoriya sifatida firmalarning raqobatlashuv usuli, raqobatning shaklini ifodalaydi. Differensiasiya korxona raqobatbardoshligini oshirish yo‘nalishi ham bo‘lib, iste‘molchilar uchun zarur bo‘lgan tovar va xizmatlarning alohida xususiyatlari bo‘yicha korxonalar tomonidan kelishilgan holda taqsimlab olinishidir. ―differensiasiya‖ atamasi birinchi bo‘lib, 1933 yilda amerikalik iqtisodchi E.Chemberlin monopolistik raqobat nazariyasida qo‘llanilgan. Iqtisodiy adabiyotlarda differensiasiyaning quyidagi turlari ajratib ko‘rsatiladi. 1. Tuzilmaviy differensiasiya (Structural differentiation) — tizimda u yoki bu funksiyani amalga oshiruvchi mayda tizimchalar ajralib chiqadi (masalan, aynan bir reklamaning axborot qismi, reklama roligi, qisqa metrajli filmiga ega bo‘lishi). 2. Tuzilmaviy-funksional differensiasiya (Structural-functional differentiation) tizimda yoki unga tegishli bo‘lgan kichik tizimchalarning bajaradigan funksiyasiga qarab tarkibiy elementlarga ajratilishi (masalan, gazeta va jurnallarga kiritiladigan haftalik ilovalar). 3. Funksional differensiasiya (Functional differentiation) tizim elementlari funksiyalari ta‘sir doirasining muntazam kengayib borishi (masalan, reklama nashri, axborot nashri, reklam-axborot nashri) 88 . Differensiallashuvning bugungi kundagi ahamiyati shundaki, ko‘pgina mamlakatlarda bozorning oligopollashuvi keng tarqalgan. Oligopoliya bozorning bir nechta ishlab chiqaruvchilar tomonidan ma‘lum tovar ishlab chiqarish bo‘yicha o‘zaro taqsimlanishidir. Bu shuni anlatadiki, oligopoliya sharoitida ishlab chiqaruvchilar soni mopopol bozorga nisbatan bir necha marotaba ko‘p, erkin raqobat sharoitiga nisbatan esa sezilarli darajada kam. Odatda oligopol korxonalar soni 3-7 nafarni tashkil etadi. Monopolistik raqobat bozorda ko‘p sonli xaridorlar va sotuvchilarning mavjudligi, bozorga kirish yoki chiqishda to‘siqlarning mavjud emasligi va tovarlarning differensiallashuvi bilan izohlanadi. Bunday sharoitda korxonalar bir- birining yoki bozordagi narx siyosatiga sezilarli ta‘sir ko‘rsata olmaydi. 88 М. Ю. Носова. Дифференциация товара как экономическая категория\\ Вестник Челябинского государственного университета. 2010. № 6 (187).Экономика. Вып. 26. С. 43–47. 167 Differensiallash monopolistik raqobat sharoiti uchun xos bo‘lib, har bir korxona bir turdagi tovarni sezilarli darajada farq qiluvchi xususiyatlariga ko‘ra ishlab chiqaradi va sotadi. Shunday qilib, differensiallash quyidagi jihatlarga ega: korxona tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar boshqa korxonalar tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovarlarning takomillashmagan o‘rinbosar tovari hisoblanadi (masalan, ―Bekajon‖ va ―So‘g‘diyona‖ gazetalari); bozorda ishlab chiqaruvchi (sotuvchi)lar soni sezilarli darajada ko‘p bo‘lib ular bozor talabining juda kam, ammo shu turdagi mahsulot bo‘yicha sezilarli ulushini qondirishga xizmat qiladi; bozor ishtirokchilari raqiblarning hatti-harakatiga e‘tibor qaratmaydilar va tovarlarga narxni o‘zlari belgilaydi. Ayrim hollarda demping qo‘llash ham mumkin; bozorga kirish va chiqishda to‘siqlar mavjud emas 89 . Differensiallashuv har bir korxonaning ma‘lum darajada o‘z tovari bo‘yicha monopol mavqyega ega bo‘lishini ham ko‘zda tutadi. Biroq differensiallashgan tovar bo‘yicha monopollashuv bozorga kirish yoki chiqishda to‘siqlar bo‘lmaganligi bois muayyan vaqt uchun o‘rinlidir. Shuning uchun monopolistik raqobat sharoitida korxonaning talab egri chizig‘i umumiy tovar talabiga nisbatan kamayuvchi va tez o‘zgaruvchan bo‘ladi. Shunday qilib differensiallashuv tarmoqdagi korxonalarning aynan bir tovar deb hisoblash uchun yetarli darajada o‘xshash, ammo har bir ishlab chiqaruvchi alohida narx va o‘ziga xos iste‘mol qiymati yaratganligi sababli yetarli darajada boshqa tovar ishlab chiqarishni ko‘zda tutadi. Differensiallashuv odatda korxonaning iste‘molchilar talabini turlicha his etishi, turli tomonlama qondirishga harakat qilishi bilan ham vujudga keladi. Bunda iste‘molchi turli korxonalar tomonidan ishlab chiqarilgan turli mahsulotlarni o‘z ehtiyojini to‘laroq qondirish nuqtai nazaridan xarid qiladi. Masalan, gazetalar ko‘p axborotga ega bo‘lishiga qaramasdan jurnallarga nisbatan rang-barang, chiroyli dizaynga ega emas. Differensiallashuv natijasida talab egri chizig‘ining elastiklik darajasi erkin raqobat sharoitiga nisbatan kamayadi, ammo monopoliya sharoitiga nisbatan ortadi. Elastiklik raqobatchilar soni, shuningdek tovar(xizmat)larning differensiallashuv darajasiga ham bog‘liq bo‘ladi. Shunday qilib, differensiallashuv natijasida bir turdagi tovar narxning tabaqalashuvi (tovarga u yoki bu iste‘mol qiymati yoki xususiyatning qo‘shilishi narxda aks etadi) kuzatiladi. Mazkur tovarni xarid qilishga odatlangan iste‘molchilar narxning oshishi bilan uni xarid qilishni tezda rad etmaydilar, buni faqatgina samarli marketing va merchendayzing asosida hal etish mumkin. 89 Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik -T.: TDIU, 2006. - 230 b. |