O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Sof (mutloq) monopoliya
sharoitida esa bir firma yoki tashkilot u yoki bu bozorda mutloq xukmronlikka ega bo‘ladi va bozordagi narxga, tovar va xizmatlar hajmiga hal qiluvchi ta‘sir ko‘rsata oladi. Monopol bozorlar barcha mamlakatlarda, shu jumladan raqobat darajasi yuqori rivojlangan iqtisodiyotga ega mamlakatlarda ham mavjud. Sof monopoliya bozoriga xos bo‘lgan xususiyatlar quyidagilar: – tarmoqda yagona firma yoki korxonaning faoliyat yuritishi; – mahsulot o‘ta noyob yoki uni boshqa turi bilan almashtirish imkoniyati yo‘q – narx ustidan nazorat monopolist qo‘lida va narxni u belgilaydi; – tarmoqqa yangi ishtirokchilarning kirish imkoniyati yo‘q, u iqtisodiy, moliyaviy, huquqiy va texnologik to‘siqlar bilan bog‘liq – narx vositasisiz raqobatni tashkil etish imkoni yo‘q. Bunga misol qilib respublikizdagi ―Sho‘rtangazkimyo‖ kompleksini keltirish mumkin. 19 Ammo mukammal raqobat amal qiluvchi bozor amalda mavjud emas. Bozor munosabatlari ishtirokchilari doimiy ravishda mavjud qoida, me‘yor va risklarni chetlab o‘tishga harakat qilishadi va erkin raqobatni cheklashga arakat qiladilar. Misol uchun narxlar bo‘yicha kelishuv, savdo belgilarini qalbakilashtirish va boshqalar. Shuning uchun davlat tomonidan erkin raqobat kurashi olib borishning huquqiy asoslari va kafolatlari yaratilib takomillashtirilishi lozim bo‘ladi. Bular: raqobatning mukammalligi; raqobatning mavjudligi; narx va sifat raqobatning markaziy ko‘zgusida bo‘lishligi; ko‘rsatilayotgan xizmatlar narxiga va boshqa kelishilgan narxlarga mutanosib bo‘lishligi; tovar belgilari va markalarining xuqqiy me‘yorlar bilan ximoyalash orqali iste‘molchilarning tovar va xizmatlarni ajratishlariga imkon yaratib berish, ularning sifati xaqida ma‘lumotga ega bo‘lishi; patentlarni ximoya qilish muddatlarini cheklash, sanoat namunalari va ixtirolarning ro‘yxatga olinishida o‘z aksini topmog‘i lozim. Raqobat narxlarni tartibga soluvchi ijtimoiy-tabiiy omil, innovasion jarayonlarning (ishlab chiqarishga yangiliklarni joriy etish: yangi g‘oya, ishlanma, ixtiro va sanoat namunalari) stimuli hamdir. U smarasiz faoliyat yuritayotgan korxonalarning resurslardan oqilona foydalanishini, monopoliyaga barham berishga, eng samarali faoliyat olib borishga undaydi. A.Smit bozor iqtisodiyotini erkin raqobatga qiyosladi, shuningdek iqtisodiyotga davlat aralashuvi foydadan ko‘ra zararliroq ekanligini ta‘kidlab o‘tdi va iqtisodiyotning nomarkazlashuvini targ‘ib etdi. A.Smit raqobatni bozorning atomistik tuzilmalari va ishtirokchilari o‘rtasidagi munosabat sifatida qaragan va bu subyektlar bozor tuzilmasiga alohida olib qaralganda ta‘sir ko‘rsata olmaydi deb hisoblagan. Shuningdek, raqobat dinamik jarayon hisoblanib ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyotni belgilab beradi. A. Smitning nazariy qarashlari asosida raqobatning quyidagi funksiyalarni bajarishini ajratib ko‘rsatishimiz mumkin: – raqobatning jamiyat etiyojlarini qondirish funksiyasi. Markazlashmagan atomistik raqobat jamiyat a‘zolarining ishlab chiqarishga undaydi va ularning ehtiyojlarini qondiradi. – xarajatlarini kamaytirish funksiyasi. Erkin raqobat jamiyat a‘zolarining bir-biriga ta‘sir ko‘rsatmasligi va o‘zaro bir-biriga bog‘liq bo‘lmaganligi, shuningdek, sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarish, ishlab chiqarishni takomillashtirish orqali xarajatlarini kamaytirishga xizmat qiladi; – resurslarni oqilona taqsimlash funksiyasi. Raqobat tarmoq ichidagi korxonalar o‘rtasida resurslarning oqilona taqsimlanishini ta‘minlab beradi. Keyinchalik A. Smitning laissez fair tamoyili (fransuz tilida ―imkon bermoq‖)ga bir qator o‘zgarishlar kiritilib, haqiqatan ham afzalliklarga ega ekanligi tan olindi. Biroq ushbu tamoyilning amal qilishi uchun iqtisodiy tizim ―mutloq‖ yoki ―mukammal‖ raqobat muhitiga ega bo‘lishi zarur bo‘ladi. Chunki mukammal raqobat: 20 – monopoliyadan holi bo‘lgan, bozor ishtirokchilarining cheklanmagan soni, ushbu ishtirokchilarning hyech biri ikkinchisining faoliyatiga va bozordagi narxga ta‘sir ko‘rsata olmaydigan muhit hisoblanadi; – bozorga kirib borish va undan chiqishda mutloqo to‘siqlar mavjud emas; – moddiy, mehnat, moliyaviy va boshqa resurslarning cheklanmagan harakati mavjudligi; – har bir bozor ishtirokchisi bozordagi talab, taklif, valyuta kurslari, yer rentasi, kredit stavkasi va shu kabilar to‘g‘risida to‘g‘liq ma‘lumotga ega bo‘ladi. To‘liq xabardorlik raqobat ishtirokchilarining to‘g‘ri qaror qabul qilishini ta‘minlaydi. – bir nomdagi va mutloq bir turdagi tovarlarning mavjudligi bois ularda savdo belgisi va sifatni ajratish imkoniyatiga butkul barham beradi. Shu bois barcha sotuvchi va xaridorlar bir xil vaziyatga ega bo‘ladi. Leon Valras (1834-1910) – shveysariyalik iqtisodchi olim, Lozanna maktabi asoschisi bo‘lib, iqtisodiyotga matematika tatbig‘ini birinchi bo‘lib qo‘llagan. O. Kurnoning iqtisodiy qarashlari asosida iqtisodiy nazariya bilan shug‘ullana boshlagan. L.Valras 1874 yilda ―Siyosiy iqtisod elementlari‖ nomli kitobida mamlakat xo‘jaligining iqtisodiy-matematik va statistik modelini yaratgan. Bu model qtisodiy muvozanatning umumiy modeli sifatida shuhrat qozongan. L. Valras tomonidan ishlab chiqilgan iqtisodiy muvozanat modeli tayyor mahsulot va ishlab chiqarish omillaridan iborat bozor tuzilmalarida bozor mexanizmi asosida va mukammal raqobat sharoitida yagona muvozanat holati mavjudligini isbotlab beradi. L. Valrasning muvozanat modeli 1950-60 yillarda uning chiziqli programmalashtirish modeli shakllantirildi. Bozor modelida: – tovarlar talabi va taklifi mos kelishining asosiy shartlari keltirilgan; – ishlab chiqarish va ayriboshlashning asosiy ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar tnglamalar sistemasi asosida ko‘rsatib berilgan; – bozordagi barcha bitimlar bir vaqtda sodir bo‘ladi; – model statik xususiyatga ega bo‘lib, barcha zahiralar va mahsulot xilma- xilligi o‘zgarmas deb olinadi; – ishlab chiqaruvchilarning maqsadi to‘g‘risida mukammal xabardorlik. Ya‘ni, masalaning yechimi butun iqtisodiyot va uning alohida olingan tarmoqlar uchun funksiyaning ekstremumlik sharti orqali ifodalanadi. Muvozanat modeli bozor tuzilmalari soni ko‘pchilikni tashkil etgan holda narx tizimining amal qilish qonunlarini aniqlashdir. L.Valrasning fikricha, umumiy muvozanatga erishish uchun davlat quyidagi funksiyalarni bajarishi kerak: – pul birligining barqarorligini ta‘minlash; – fuqarolarning xavfsizligini ta‘minlash; – chayqovchilik(spekulyasiya)ni tartibga solish yoki barham berish; – fuqarolarning umumiy ta‘lim olishini qo‘llab-quvvatlash; – ishchilarning ijtimoiy himoyalanishini kafolatlash; – sog‘lom va samarali raqobat amal qilishini ta‘minlash; – zarur narsalarning ishlab chiqarilishi va iste‘molini rag‘batlantirish. L.Valras sof siyosiy iqtisodning qisqa va shu bilan birga eng aniq bo‘lgan 21 tarifini ham ishlab chiqdi. Uning tarificha, ―Mutloq siyosiy iqtisod – bu mohiyatan mukammal raqobat sharoitida narxlarni aniqlash nazariyasidir. Shu tarzda hattoki nomukammal raqobat sharoitida narxlarni aniqlash ham mutloq siyosiy iqtisod doirasidan chetga chiqish hisoblanadi. U amaliy iqtisodiy nazariyaning bir bo‘limi hisoblanib, mukammal raqobat sharoiti har doim ham o‘rinlimi? – degan savolga joavob topishi kerak‖. Shu boisdan ham L.Valras bozor tuzilishini mukammal raqobatdan boshlanib, monopoliya bilan tugallanadi deb hisoblaydi. Bu o‘z zamondoshi O.Kurnoning nazariyasiga qarama-qarshi bo‘lib, Kurno aksincha bozor tuzilmalari monopoliyadan boshlanib, mukammal raqobat bilan tugallanadi db hisoblagan. Agarda siyosiy iqtisodni mukammal raqobat sharoitida narxlarni aniqlash bilan chegaralaydigan bo‘lsak, uning matematika obyektiga aylanishini sezish qiyin emas. L.Valras ham shuni nazarda tutadi. ―Agarda matematikaning obyekti umumiy holda bu kabi kattaliklarni o‘rganish bo‘lsa, u holda ayriboshlash qiymati va munosabatlari haqiqatdan ham matematikaning bugungi kunga qadar o‘rganilmagan va rivojlantirilmagan tarmog‘i bo‘lib qoladi. Haqiqatan ham mutloq siyosiy iqtisod barcha iqtisodiy fanlarni ifodalovchi mukammal fan emas. Masalan, tezlik va kuch o‘lchash mumkin bo‘lgan kattaliklar, ammo ularning matematik nazariyasi butun mexanikani qamrab ololmaydi. Agarda siyosiy iqtisodni mexanika, termodinamika kabi fan sifatida olib qaraydigan bo‘lsak, u holda iqtisodchilar hyech ikkilanmasdan matematika usullari va tilidan foydalanishlari mumkin.‖ L.Valrasning iqtisodiy nazariyasi iqtisodiy masalalarning amaliy yechimiga va ijtimoiy nazariyaga asoslangan bo‘lib, iqtisodiy matematikaning asosi bo‘lib xizmat qiladi. Xaqiqatan ham, L.Valras 1960 yillardan e‘tiboran rivojlanib boshlagan iqtisodiy matematika va matematik modellashtirishning asoschisi hisoblanadi. L.Valrasning iqtisodiy qarashlari keyinchalik italiyalik iqtisodchi olim, Lozanna maktabining taniqli professori Vilfredo Pareto tomonidan rivojlantirildi. V. Pareto 1906 yilda ―Siyosiy iqtisod kursi‖ nomli kitobini nashr ettirdi 19 . V. Pareto barcha iqtisodiy jarayonlarning o‘zaro aloqadorlik konsepsiyasini nazariy asoslashga harakat qildi, jumladan L.Valrasning umumiy iqtisodiy muvozanat va narx nazariyasini ham rivojlantirdi. L.Valrasdan farqli ravishda V.Pareto iqtisodiy muvozanatni vaqt bo‘yicha tahlil qildi, shuningdek, ishlab chiqarish funksiyasi koeffisiyentlarining ishlab chiqarish hajmiga bog‘liq holda variasiyalashuvini ham kiritdi. V. Pareto iqtisodiy nazariyaga ―befarqlik egri chizig‘i‖ tushunchasini kiritdi. V.Pareto grafiklar asosida iste‘molchilarning muayyan tovarga nisbatan munosabatini tovarlarning naflilik darajasini ularning hajmiga bog‘liq holda tahlil qildi. ‖Befarqlik egri chizig‘i‖ uy xo‘jaliklarining ma‘lum tovarning muayyan miqdoridan voz kechish hisobiga boshqa tovarlardan xarid qilish qobiliyatini tushuntirib beradi. 19 V. Pareto (1848-1923) italyalik iqtisodchi, sosiolog. Daromadlar taqismlanishining ―Pareto prinsipi‖ni fanga kiritgan. Siyosiy iqtisod kursi (Cours d'économie politique, 1896–1897); Sosialistik tizimlar (Les Systémes socialistes, 1902–1903); siyosiy iqtisod darsligi (Manuale di economia politica, 1906) muallifi. 22 Shuningdek, V.Pareto daromadlarning taqsimlanishini ifodalovchi ―Pareto qonuni‖ni ham kiritdi. Ushbu qonunning mohiyati shundan iboratki, daromadlarning notekis taqsimlanishi daromadlar va ishlab chiqarishning o‘sish surati aholi sonining o‘sishiga nisbatan yuqori bo‘lgandagina pasayadi. V. Pareto ham mukammal raqobat sharoitini tahlil qildi. U ―Pareto optimumi‖ tushunchasini kiritdi. ―Pareto optimumi‖ mukammal raqobat sharoitini aks ettirib, bu sharoitda makroiqtisodiy muvozanat sodir bo‘ladi. ―Pareto optimumi‖ quyidagi shartlar bilan izohlanadi: chegaraviy naflilik narx bo‘yicha barcha tovarlar uchun bir xil; har bir subyekt uchun uning daromadlari yig‘indisi barcha xarajatlar yig‘indisiga teng; muvozanatgacha bo‘lgan holatdagi manfaatlar muvozanatdan keyingi manfaatlar yig‘indisiga teng; tayyor mahsulotlar narxi ularning ishlab chiqarish xarajatlariga teng; Paretoning makroiqtisodiy muvozanati raqobatlashuv sharoiti o‘zgarmaganda abadiy davom etgan bo‘lar edi. ―Pareto optimum‖ iqtisodiyotdagi shunday holatki, bunda hyech bir ishtirokchining vaziyatini ijobiy tomonga ikkinchisining holatini salbiy tomonga o‘zgartirmasdan imkoni yo‘q. Bu tushuncha shunday o‘zgarishlarga baho berish uchun foydalaniladiki, unda barchaning farovonligi yo yaxshilanadi, yoki bozorning biror odami o‘z ahvolini boshqa odamning ahvolini yomonlashtirmasdan yaxshilay olmaydi. Iqtisodiyotning ―Pareto optimum‖dan keyingi holatini yaxshilash chuqur tarkibiy o‘zgarishlar orqali amalga oshirilishi mumkin bo‘ladi. V.Paretoning ta‘kidlashicha, iqtisodiyotning eng mukammal holati va raqobat o‘zaro bog‘liq bo‘lib, mukammal raqobat sharoitidagi iqtisodiy muvozanat resurslarning oqilona taqsimlanishiga olib keladi. Bunda mukammal raqobat sifatida nafaqat narxlarning erkinligi, balki bozorga kirish va chiqish, barcha uchun foyda olish imkoniyatining mavjudligi tushuniladi. V.Pareto ―foydalilik‖ atamasini ―naflilik‖ ―afzallik‖ atamalari bilan almashtirishni taklif qilgan. Uning fikricha foydalilik aniq miqdoriy ko‘rsatkichlar bilan o‘lchanadi va qiymatda aks etadi. Naflilik esa nisbiy tushuncha hisoblanib, uni bir yoki bir nechta manfaat yoki nozu-ne‘matga yoki ularning ma‘lum guruhiga nisbatan qo‘llash mumkin. Masalan ma‘lum bir tovar ikkinchisiga nisbatan nafliroq yoki iste‘molchilar uni afzalroq deb qabul qiladi. F.I. Edjuort 20 XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida narx va ayriboshlash nazariyasini rivojlantirishga sezilarli hissa qo‘shgan ingliz iqtisodchisidir. O‘sha davrda alohida xo‘jaliklar tadqiqot obyekti qilib olinar va shu xo‘jalik jamiyatning eng oddiy tipik elementi deb talqin qilinar edi. Jamiyatdan mutlaqo ajralgan shaxs – Robinzon xo‘jaligi mana shunday xo‘jalikning oliy maqsadi, deb atalardi. Avstriya maktabi kapitalistik xo‘jalikni mana shunday eng oddiy 20 Edjuort Frensis Isidro (1845–1926), ingliz iqtisodchisi. Statistika va iqtisodiy matematika bo‘yicha taniqli olim. Birinchi bo‘lib fanga ―befarqlik egri chizig‘i‖ tushunchasini kiritgan. 23 elementlarning mexanik yig‘indisi, deb talqin etardi. Umuman iqtisodiyot qonunlarini o‘rganish uchun alohida olingan bir xo‘jalik (firma, korxona) misolida shu qonunlarni ko‘rib chiqish yetarli deb hisoblanardi (mikroiqtisodiyot). Ayirboshlash konsepsiyasining tarafdorlari bo‘lgan F.I.Edjuortning e‘tibori ko‘proq iqtisodiy nazariyaning raqobat cheklangan va narx diskriminasiyasi bilan bog‘liq nazariyalarga qaratilgan. Jumladan u oligopoliya nazariyasiga o‘zining sezilarli hissasini qo‘shgan (Bertran–Edjuort modeli). Edjuort foydalilikning eng katta darajasini ko‘rib chiqiщda tovar qiymatini aniqlash uchun insonning buyumga munosabatini, har xil ne‘matlarning foydaliligiga shaxs tomonidan berilgan subyektiv bahoni tanladi. Iqtisod nazariyasida bunday yondashuv marjinalistik metod deb ataladi. U iqtisod nazariyasiga oid zamonaviy darsliklarda ―Robinzon va Iqtisod‖ deb atalgan ajoyib gipotezani kiritdi. Tadqiqotning bu usuli Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|