O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Robinzonada usuli
degan nom oldi. Shu usul yordamida siyosiy iqtisoddan ijtimoiy ishlab chiqarish munosabatlari chiqarib tashlandi, iqtisodiy toifalarning ijtimoiy-sinfiy mazmuni kuchaytirildi, ijtimoiy ishlab chiqarishning roli soddalashtirildi. Robinzonada usuli asosida siyosiy iqtisod tarixiy va sinfiy muayyanlikdan mahrum bo‘lar, unda individuallik keng targ‘ib qilinardi. Bu kiziqarli gipotezaga asosan, biron bir ne‘mat birligining qimmati mazkur birlik yordamida qondiriluvchi ehtiyojning muhimlik darajasi bilan aniqlanadi. Masalan, Robinzon sof gipotetik nuqtai nazardan chuchuk suv manbai bo‘lgan odam yashamaydigan orolga tushib qoldi, deb faraz qilaylik. Ichish va ovqat pishirish uchun Robinzonga har kuni 3 l suv kerak bo‘lsin. Yuvinish, idish tovoq, kir chir yuvish, tomorqani sug‘orish uchun unga tag‘in 12 l suv kerak. Binobarin, Robinzon har kuni 15 l suv iste‘mol qiladi. Manba har kuni 100 l suv chiqaradi deb faraz qilsak, 85 l suv ortib qoladi. Xo‘sh, Robinzon uchun 1 l suvning qimmati qanchaga teng? Ko‘rsatilgan shartlarda u nolga yaqin, chunki 1 l suv ishlatilganidan so‘ng tag‘in 99 l suv qoladi, bu esa unga kerak bo‘lgan miqdordan ancha ko‘pdir. Endi suvning qurishi natijasida manba har kuni atigi 15 l suv bera boshladi, deb faraz qilaylik. Robinzon bu holda ham o‘z ehtiyojlarini to‘la qondiradi, ammo endi 1 l suvning yo‘qolishi ham ma‘lum muammolar tug‘dirishi mumkin. Manba qurib borgani sari Robinzon uchun har bir litr suvning qimmati ortib boradi. Eng ahamiyatlisi shundan iboratki, Edjuortning ushbu gipotezasi oligopoliyaning mohiyatini ochib beradi va bu sharoitda har qanday vaziyat Pareto optimumi yoki muvozanatda bo‘ladi. Agarda bozor ishtirokchilari ko‘p sonli bo‘lsa, u holda narx bo‘yicha raqobat vujudga keladi va bozordagi vaziyat mukammal raqobatga intiladi. Sotuvchilar va xaridorlar soni cheksiz bo‘lgan mukammal raqobat sharoitida ayriboshlashning muvozanatda bo‘lishi doimo sodir bo‘ladi. A. Kurno XVIII asrning taniqli olim-iqtisodchisi sifatida tanilgan. A.Kurno iqtisodiy nazariyaning matematik maktabiga asos solgan bo‘lib, keyinchalik uning ishlari G.G.Gossen 21 , I.G.Tyunen 22 lar tomonidan rivojlantirildi. A.O.Kurnoning 21 Gossen German Genrix (1810-1858) nemis iqtisodchisi, birinchi bo‘lib ―chegeraviy naflilik‖ tushunchasini kiritgan. 24 ilmiy izlanishlari va tadqiqot natijalari hayot davridayoq tan olindi. Uning asosiy ishlari ―Boylik nazariyasining matematik tamoyillarini tadqiq qilish‖ deb nomlanib, differensial hisobning iqtisodiy masalalarga tatbiqini o‘z ichiga olgan. A.O.Kurnoning jamiyat va iqtisodiyotdagi har qanday jarayonlarning matematik tahlil va modellashtirish orqali obyektiq baholash mumkinligini ko‘rsatib berdi. A.O.Kurno narxga bog‘liq bo‘lgan talab funksiyasini fanga kiritdi va ushbu funksiya asosida talab elastikligi tushunchasini ishlab chiqdi. U turli tovarlarning narx bo‘yicha talab elastikligi turlicha ekanligini ham ko‘rsatib berdi. Masalan birinchi darajali zaruriy mahsulotlar va narsa buyumlarga bo‘lgan talab elastikligi pastroq, chunki ularning xaridiga narx sezilarli ta‘sir ko‘rsatadi. Talab funksiyasining uzluksizligi bois sotuvchilar o‘z daromadlarini maksimallashtirishga harakat qiladi. Shunga ko‘ra tovar birligiga mos keladigan narxni differensial hisob (funksiya limiti) orqali aniqlash mumkin bo‘ladi. A.O.Kurno bozor tuzilmalarida raqobatning duopoliya, monopoliya, cheklangan va cheklanmagan raqobat turlarini ajratib ko‘rsatdi. Uning ishlab chiqqan modeli Kurno modeli deb nomlandi. Ushbu modelga muvofiq muvozanatning ideal holati mavjud bo‘lib, unda raqobatlashuvchi firmalar ishlab chiqarish hajmini o‘zgartirmaydilar va bunda muayyan tovarning hajmini aniqlash mumkin bo‘ladi. Raqobat nazariyasining rivojlanishiga angliyalik iqtisodchi A. Marshall ham ulkan hissa qo‘shgan. Uning fikricha, ishlab chiqarish yirik firma qo‘lida to‘plangan bo‘lsa, bozorda talab va monopol narx o‘rtasida muvozanat yuzaga keladi. Bu muvozanat narxda mukammal raqobat sharoitidagi muvozanatga qaraganda ko‘proq hajmdagi mahsulot ishlab chiqariladi. A.Marshall bu yirik firmaning xarajatlari bozordagi aynan shunday mahsulot ishlab chiqaruvchi ko‘p sonli mayda firmalar xarajatlari yig‘indisidan kam ekanligi, sababi yirik firma iste‘molchilarni jalb qilish uchun ortiqcha xarajatlarga yo‘l qo‘ymaydi, zarur bo‘lgan taqdirda esa mayda firmalar qurbi yetmaydigan texnologik o‘zgarishlarni va innovasiyalarni amalga oshiradi. Natijada yangilanishlar natijasida qo‘lga kiritilgan foydaning hammasiga egalik qiladi. Shuningdek, monopol firma oddiy sharoitlarda taklif qilinadigan narxga nisbatan past narx taklif qilishini, ushbu past narx esa uning eng yuqori foyda olishini ta‘minlab berishini ham ta‘kidlab o‘tgan. Narx A.Marshallning nazariy fikrlari markazini egallagan. U qiymat va narx kategoriyalarini umumiy holda olib qaraydi va narxni bozor iqtisodiyotining eng muhim elementi, deb hisoblaydi. Marshall obyektiv qiymat kategoriyasini kiritib, u muvozanat narxi rolini bajaradi. A.Marshall tadqiqotlarida talab va taklif o‘rtasidagi munosabat (birinchilik) qaraladi. Shunday qilib A.Marshall A. Smitdan farqli ravishda savdo va sanoat monopoliyalar har qanday sharoitda yuqori narx o‘rnatilishiga olib kelishini, xaridorlarning ushbu yuqori narxda ham xarid qobiliyati saqlanib qolishini nazariy dalillar bilan isbotlab berdi. 22 Tyunen Iogann Genrix (1783-1850) nemis iqtisodchisi, yer rentasi, qishloq xo‘jaligida samaradorlik va unumdorlik masalalarini ilk asoslab bergan olim. ―Izolyasiyalangan davlat‖ tushunchasini kiritgan . |