O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Djoan Vayollet
Robinson (1903–1983) – birinchi iqtisodchi ayol sifatida tanilgan italiyalik iqtisodchi olim hisoblanadi 24 . Uning makroiqtisodiy jarayonlarni tahlil qilishga qaratilgan yondashuvlari Dj.M.Keyns, A. Marshall va D. Rikardo ta‘limotlariga asoslangan edi. Dj.Robinson nomukammal raqobat nazariyasini ishlab chiqdi va bu orqali har bir ishlab chiqaruvchi o‘z masuloti bo‘yicha monopolist bo‘lgan holat uchun narxlarning shakllanish mexanizmini yoritib berishga harakat qildi. Bu nazariya monopolistik raqobat nazariyasidan farqli ravishda raqobatni monopol tuzilmalar o‘rtasida ko‘rib chiqmaydi, balki, monopol tuzilmalar va monopol bo‘lmagan yirik savdo-sanoat tuzilmalari o‘rtasida narxlashtirish va monopol foydaning shakllanishini nazarda tutadi. 23 Pyero Sraffa (1898-1983) italiyalik iqtisodchi, postkeynsianslik oqimi asoschisi. 24 Djoan Vayolet Robinson ( 1903-1983) ingliz iqtisodchisi, nomukammal raqobat nazariyasi asoschisi. 26 Dj.Robinson nomukammal raqobat sharoiti raqobat muhitida muvozanatning buzilishiga sabab bo‘lishi va yollanma ishchi mehnatining ekspluatasiya qilinishini ko‘rsatib berdi. Nomukammal raqobat sharoitida mukammal raqobat sharoitiga nisbatan mahsulotlar kam ishlab chiqariladi. Natijada firmalar o‘rtasida o‘zaro kelishuv, bozorga boshqa firmalar kirib kelishiga to‘sqinlik qilish kuzatiladi va oxir oqibat narx oshadi. Dj. Robinsonning fikricha, narxlarning oshishini tartibga solish uchun iqtisodiyotga davlat aralashuvi zarur. Bunda soliq va byudjet siyosati dastaklari orqali ta‘sir ko‘rsatiladi. Ishchi kuchining ekspluatasiya qilinishiga doir tadqiqotlarida Dj. Robinson raqobat muhitining monopsoniya modelini tushuntirib berdi. Bu muayyan tovarlarga nisbatan yagona xaridor monopoliyasi mavjud bo‘lgan bozor tuzilmasidir. Dj. Robinsonning fikricha yollanma ishchi kuchidan foydalanuvchi har qanday yirik firma monopsonist bo‘lishi mumkin. Natijada u ish haqi marjinal mahsulot ishlab chiqarilgan taqdirda ham kam bo‘ladi. shu bois bunday sharoitlarda davlat tomonidan eng kam ish haqi miqdori kiritilishi zaruriyatga aylanadi. Boshqa tomondan kuchli kasaba uyushmalari shakllantirilgan taqdirda, ishchilarning o‘zlari mayda ish beruvchilarni ekspluatasiya qilishlari kuzatiladi. Sof monopoliya nafaqat bozorga taalluqli, balki ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi hamdir. Bu bitta firma yagona ishlab chiqaruvchi sifatida bozorda o‘xshashi mavjud bo‘lmagan tovarni ishlab chiqaradi. Firma-monopolist bozorda narxni belgilash bo‘yicha to‘liq nazoratni amalga oshiradi. Mutloq monopoliyaning vujudga kelishi tarmoqqa kirish yoki muayyan xom ashyolardan foydalanishga to‘siqlar mavjudligi bilan izohlanadi. Mutloq monopoliya shuningdek, mahsulot birligiga to‘g‘ri keladigan doimiy xarajatlar bo‘yicha ham alohida olingan mayda firmalardan ustunlikka ega bo‘ladi va bu xarajatlar ishlab chiqarish hajmi ortishi bilan kamayib borish xususitiga ega bo‘ladi. U mukammal raqobat va mutloq monopoliyaga nisbatan haqiqiy sharoitlarda oligopoliyaning keng tarqalganligini ham izohlab berdi. Monopolistik raqobat firmalar o‘rtasidagi o‘zaro munosabat hisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda firmalar mahsulotlariga narx belgilashda boshqalarining javob reaksiyasini hisobga oladilar. Natijada ularning o‘zaro birlashishi, kelishib olishi kuzatiladi. O‘z-o‘zidan bozorda yoki tarmoqda narx siyosatini yuritish kam sonli gigant firmalar tomonidan amalga oshiriladi. Dj. Robinson narx diskriminasiyasi tushunchasini kiritdi va uni talabni shakllantirish va sotishni rag‘batlantirish tizimi sifatida talqin qilgan. Monopolist narx elastikligiga bog‘liq holda bozorni turli segmentlarga ajralishini aniqladi. Monopolist bozorga yangi tovar kiritishdan oldin dastlab eng yuqori narxlardan foydalanib, to‘lov qobiliyati yuqori bo‘lgan iste‘molchilar yordamida o‘z foydasini maksimallashtiradi, keyinchalik esa doimiy ravishda narxni pasaytirib boradi va kam daromadli iste‘molchilar segmntini egallashga kirishadi. Monopolist narxni qanchalik pasaytirmasin uning foydasi saqlanib qoladi. Nomukammal raqobatning iqtisodiy nazariyasi (1933 y) nomli kitobida Dj.Robinson ―miqyos samarasi‖ erkin raqobatni sharoitiga salbiy ta‘sir ko‘rsatadi. 27 Gigant firmalarning bozorni geografik va tarif bo‘yicha diskriminasiyalash orqali segmentlash va o‘ziga xos to‘siqni vujudga keltirishi monopolist firmalarning asosiy xususiyatidir. Masalan, transport xizmatlari ko‘rsatuvchi korxonalar yuk tashishda ko‘mir va paxta uchun alohida tarif qo‘llashi buning yaqqol dalilidir. Dj. Robinsonning raqobat nazariyasiga qo‘shgan yana bir ulkan hissasi ―Monopsoniya‖ va mehnatning ekspuatasiya qilinishi tushunchasining fanga kiritilishidir. Dj.Robinson Kembrij iqtisodiy maktabi vakili bo‘lishligi, angliyaning eng nufuzli kishilari oilasidan chiqqanligiga qaramasdan, neoklassiklar nazariyasiga qarshi chiqdi va K.Marksning mehnatning ekspluatasiya qilinishini monopsoniya bilan bog‘lashga erishdi va nomukammal raqobatga daxldor deb tushuntirdi. Monopolist-tadbirkor ishchi kuchini yollash natijasida marjinal tovar ishlab chiqarish hajmiga erishadi. Bunda uning masuloti bozorda eng yuqori narxda sotilsada, ishchilarning ish haqi o‘zgarmasdan qolaveradi. Yoki aksincha erkin raqobat sharoitida uyushmagan ishchi kuchini yollash natijasida ularga eng kam ish haqini to‘lash orqali mahsulot ishlab chiqaradi. Bunda ish haqi darajasi hatto ishchilarning ―iste‘mol savati‖ni ham qoplamasligi mumkin. Dj.Robinson ishchi kuchining ham monopsoniya sharoitida diskriminasiya qilinishi mumkinligini asoslab berdi. Haqiqatan ham bozor munosabatlari sharoitida ishchilarning ayrimlar kasaba uyushmalariga birlashadilar, ayrimlari esa yo‘q. Shu bois davlat tomonidan eng kam ish haqi miqdorini belgilash orqali mehnatning eksluatasiya qilinishini cheklash zaruriy chora hisoblanadi. Garvard universitetini professori Edvard Chemberlin (1899–1967) 1933 yilda Dj.Robinsondan bexabar holda bir vaqtda ―monopolistik raqobat‖ nomli kitobini nashr ettirdi 25 . Uzoq vaqt E.Chemberlinning ushbu kitobi Dj.Robinsonning nazariy fikrlari bilan ziddiyatda bo‘lib keldi. Buning asosiy sababi Dj.Robinsonning nafaqat ijtimoiy yuqori mavqyeiga ega ekanligi, balki, neoklassik maktabning g‘oyaviy fikrlari ustunlik qilishi ham sabab bo‘ldi. Dj.Robinson fikriga qarama-qarshi holda E.Chemberlin kasaba uyushmalari va antimonopol qonunchilik, davlatning raqobatni tartibga solishdagi ishtirokiga qarshi chiqdi. E.Chemberlin ―har qanday tadbirkor uchun ekspuatatorlik imkoniyati zahira sifatida berilgan bo‘lib, undan birlashish yoki kelishish orqali osongina foydalanish mumkin. E.Chemberlin Dj.Robinsonning tarmoqdagi monopol muhit yoki tarmoq ichida muayyan firmaning monopol mavqyeiga asosiy e‘tibor qaratayotganligini izohlab berdi. U nomukammal raqobat modelini kelgusida firma o‘z tovari bilan tarmoqda yagona mavqyega ega bo‘lishi bilan ham izohlanishi mumkinligini tushuntirib berdi. Buning isboti sifatida E.Chemberlin mahsulot differensiasiyasi atamasini kiritdi, qaysiki firma o‘z tovarini tarmoqdagi boshqa tovarlardan ajralib turishiga harakat qiladi va unga talabni reklama orqali shakllantirishga harakat qiladi. Mahsulot differensiasiyasi sifat xususiyatlariga ega bo‘lib, qadoqlash, sifat, sotish va xzizmat ko‘rsatish shartlari, tovar xarid qilish chog‘ida qo‘shimcha xarid miqdoriga ega bo‘lishni ta‘minlash va iste‘molchilarga eng qulay bo‘lgan savdo 25 Edvard Gastings Chemberlin (1899-1967) angliyalik iqtisodchi, monopolistik raqobat nazariyasi asoschisi. 28 nuqtalarini tashkil etish bilan izohlanadi. mahsulot differensiasiyasi lokomotiv tovarga asoslangan bo‘lib, monopolist firmalarning o‘z monopol ekanligini yaqqol ajratishga harakat qilishini ham bildiradi. Aynan monopolistik raqobat E.Chemberlinning fikricha zamonaviy tadbirkorlik faoliyatining natijasidir. Bir turdagi mahsulotlarni ko‘pchilik firmalar sifat xossasi, iste‘mol xususiyatlarini mukammallashtirish orqali xaridorlar tomonidan afzal ko‘rishiga erishish E.Chemberlin tomonidan ―odatiy holat‖ deb qabul qilingan. E.Chemberlin monopoliya va raqobatning o‘zaro tutash va uyg‘unligini ilgari surgan. Bunda u monopoliyaning iqtisodiy muvozanatni beqarorlashtirishi, raqobatni bo‘g‘ib qo‘yishini e‘tiborga olmagan. E. Chemberlin an‘anaviy yondashuvga ko‘ra raqobat va monopoliya muqobil tushunchalar deb hisoblaydi. Shuningdek, u raqobatning erkinlashuvi iqtisodiyot subyektlarining o‘zaro kelishib olishi va hamkorlikda ish olib borishini ham rad etmaydi. Ammo gigant firmalarni ko‘p sonli mayda firmalarga bo‘lib tashlash ham monopoliyaning barham topishiga olib kelmaydi. Chunki atomistik raqobat mahsulot differensiasiyasini kuchaytirgan, mahsulotlar ishlab chiqarishning eng yuqori foyda va hajmini belgilab beradigan standartlardan chetlanib ketishni kuchaytirgan bo‘lardi. Shu bois E.Chemberlin monopol hukmronlik faqatgina mehnat bozori va kasaba uyushmalarida mavjud bo‘ladi deb tushuntirgan. Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|