O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Shtakelberg modeli
–
raqobat muhitining o‘yinlar nazariyasiga asoslangan 
nazariy modeli nemis iqtisodchisi Genrix fon Shtakelberg tomonidan taklif 
qilingan
27
. U o‘zining ―Bozor tuzilmasi va muvozanati (
Marktform und 
Gleichgewicht
)‖ kitobi A.O.Kurno modelini takomillashtirdi va oligopoliya 
sharoitida firmalarning ishlab chiqarish hajmi bo‘yicha raqobatlashuvini tahlil 
qildi. Shtakelberg modeli quyidagi bazaviy shartlarga asoslangan: 
– firmlar shartli ravishda bir turdagi mahsulot ishlab chiqaradi; 
– bozorda yetakchi ishlab chiqaruvchi bo‘lib, qolgan barcha firmalar o‘z 
foydasini maksimallashtirishga imkon beradigan mahsulot hajmini ana shu 
yetakchi firma belgilab beradi; 
– yetakchi firma bozorga taalluqli bo‘lgan barcha axborot, firmalarning 
faoliyati to‘g‘risida to‘liq ma‘lumotga ega deb qaraladi. bunda yetakchi ishlab 
chiqarish hajmini o‘zgartirishiga qolgan firmalarning javob reaksiyasidan unumli 
foydalanadi; 
– boshqa firmalarning umumiy ishlab chiqargan mahsulotlari hajmi 
o‘zgarmasdan qoladi. 
– mahsulotga bo‘lgan talab funksiyasi narxga chiziqli bog‘langan. 
2.2. Monopoliyaning mohiyati, vujudga kelib sabablari va shakllari 
Monopoliya
 
yunon tilidan olingan bo‘lib, mono - ―tanho‖ va poleo - 
―sotaman‖ degan ma‘noni bildirib, yakka hokimlik yoki hukmronlikni anglatadi. 
Monopolistik faoliyat esa xo‘jalik yurituvchi subyektlarning, davlat 
boshqaruvi organlari va mahalliy davlat xokimiyati organlarining monopoliyaga 
qarshi kurash haqidagi qonun xujjatlariga xilof bo‘lgan, raqobatga yo‘l 
qo‘ymaslikka, uni cheklash yoki bartaraf etishga qaratilgan harakatlari yoki 
harakatsizligidir.
Har qanday iqtisodiy tizimda mavjud bozorlar mukammal raqobat 
27
Genrix fon Shtakelberg (1905-1946) 

nemis iqtisodchis, o‘yinlar nazariyasi, sanoat iqtisodi bo‘yicha taniqli olim 
iyerarxik o‘yinlar nazariyasi, duopoliyani matematik tahlil qilgan. 

---

30 
shartlariga javob bermaydi. Mukammal bozorga eng yaqini fermer xo‘jaliklari 
mavjud bo‘lganda don bozorlarini keltirishimiz mumkin
28
(2.2.1-jadval). 
Monopolistik faoliyat aynan bozor iqtisodiyoti uchun xos bo‘lgan hodisa 
emas. Monopolistik faoliyat mamlakatimiz iqtisodiyotida sobiq ittifoq davrida ham 
amal qilib kelgan. Sobiq ittifoq davrida mamlakatimizda xom-ashyo bazasiga 
asoslangan iqtisodiyot amal qilib keldi. Bu tizim yopiq va o‘z ichki imkoniyatlari 
asosida rivojlanishga asoslangan bo‘lib, bunda monopolizm ayrim korxonalarda 
emas, balki xalq xo‘jaligini boshqaruvchi xukumatda o‘z aksini topgan edi. 
Mamlakatimizda monopolizmning ma‘muriy-buyruqbozlik shakli davlat mulkiga 
asoslangan bo‘lib, na tashkiliy, na boshqaruv nuqta-nazaridan o‘xshash analogi 
mavjud emas edi. Davlat monopoliyasi iqtisodiyotni rejalashtirish va 
boshqaruvning barcha pog‘onalari va funksiyalarida iqtisodiy hukmronlik 
konsentrasiyasini vujudga keltirgan edi.
Bu davrni ma‘muriy monopoliya deb atash ham mumkin. Bu hodisa 
mamlakatimiz iqtisodiyotiga hanuz ta‘sirini saqlab kelmoqda. Sobiq Ittifoqda xalq 
xo‘jaligining barcha tarmoqlari yuqori monopollashuv darajasiga ega bo‘lib, jami 
ishlab chiqarishning 60% tashkil etgan. Aksariyat mahsulotlar yagona korxona 
tomonidan ishlab chiqarilgan. 
Bunda sanoat korxonalarida ishlovchi xodimlar soni rivojlangan 
mamlakatlardagi sanoat korxonalaridagi xodimlar soniga nisbatan deyarli o‘n 
marta ortiq bo‘lgan. 1987 yilda ishchilar soni 10000 dan ortiq bo‘lgan yirik 
korxonalar ittifoq sanoatining 20,2% yetkazib bergan. 
2.2.1-jadval