O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
-rasm. Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2.2-rasm. Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi
Monopolistik tuzilmalarning vujudga kelishi quyidagi omillar bilan izohlanadi (2.3.3-rasm): 2.3.3-rasm. Monopolistik tuzilmalarning vujudga kelishi jarayoni Ishlab chiqarishning konsentrasiyalashuvi yoki monopolistik tuzilmalarning vujudga kelishi quyidagi shakllarda namoyon bo‘ladi: 1. Kartel - narxlar va foydani oshirish maqsadida mahsulot hajmini cheklashga kelishib olgan ishlab chiqaruvchilar uyushmasi. Kartelning asosiy kelishuv obyektlari narxlashtirish, faoliyat doirasi, sotish shartlari, patentlardan foydalanish. Odatda kartellar bir tarmoq doirasida faoliyat ko‘rsatadi va Технологик жиҳатдан бир- бирига боғлиқ бўлмаган турли тармоққа тегишли фирмаларнинг комбинацияси Diversifikatsiya Bir tarmoqqa taalluqli ikki va undan ortiq firmalarning birlashishi Gorizontal integratsiya Vertikal integratsiya Texnologik jihatdan bir-biriga bog‘liq turli tarmoqqa tegishli firmalarning kombinatsiyasi Jamiyatda ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi Ishlab chiqarish kapital sig‘imining ortishi Ishlab chiqarish va kapitalning konsentratsiyalashuvi Yirik korxonalarning vujudga kelishi Raqobat kurashining cheklanishi Monopolistik birlashish imkoniyatining ortishi Monopolistik birlashish zaruratining ortishi Monopoliya 39 antimonopol qonunchilik nazorati ostida bo‘ladi. Kartel ishtirokchilari o‘zlarining huquqiy va xo‘jalik yuritishda mustaqilliklarini saqlab qoladilar va faoliyatini kartel shartnomasi (narx, sotish bozori, ishlab chiqarish va sotish hajmi, patentlar almashinuvi va shu kabilar). 2. Sindikat – bu monopolistik birlashmaning bir turi. Ular bir tarmoq korxonalari huquqiy va ishlab chiqarish mustaqilligini saqlab qolgan holda buyurtmalarni taqsimlash, xom ashyo sotib olish, ishlab chiqarilgan mahsulotni sotish uchun o‘zlarining tijorat faoliyatlarini birlashtirib, yagona idora tuzadilar. Sindikat a‘zolari o‘zlarining tijorat mustaqilligini yo‘qotadi. Sindikatlar sobiq ittifoq davrida keng tarqalgan bo‘lib bugungi kunda ham () kabi sindikatlar mavjud. 3. Trest – bu monopolistik birlashmaning bir turi hisoblanib, ular bir tarmoq korxonalarining qo‘shma mulk, ishlab chiqarish va sotish faoliyatini hamkorlikda amalga oshirish uchun birlashishi orqali vujudga keladi. trest ishtirokchilari o‘zlarining ishlab chiqarish va tijorat mustaqilliklarini to‘liq yo‘qotadilar. Trest boshqaruv yagona marzak orqali amalga oshirilib, olingan foyda ishtirokchilar ulushiga qarab taqsimlanadi. 4. Konsern – turli tarmoq korxonalarining umumiy boshqaruv va moliyaviy maqsadlarda birlashuvidan iborat monopolistik tuzilmadir. Odatda konsern tarkibiga ishlab chiqarish korxonalaridan tashqari transport va savdo, banklar yoki boshqa moliyaviy tashkilotlar (sug‘urta, pensiya fondlari, kredit uyushmalari) kiradi. Konsern ishtirokchilari rasman mustaqil bo‘lsalarda ular yagona markaz orqali boshqariladi. Bunday tuzilma ichki moliyalashtirish, ichki qulay tariflarning qo‘llanilishi, patent, lisenziya va nou-xaularning imtiyozli berilishi bilan a‘zo korxonalarning raqobatbardoshligini oshiradi. Dastlabki konsernlar AQSh va Yaponiyada paydo bo‘lgan bo‘lib, bugungi kunda turli mamlakatlarda yirik kompaniyalar shunday tuzilmaga kiradi. 5. Pul – loyihalardan foydalanishni ko‘zdad tutuvchi birlashma bo‘lib, patnt va lisenziyalarni o‘zaro kelishilgan holda berishga yo‘naltirilgan. Pul ishtirokchilarining daromadi unga kirishdagi kvota asosida belgilanadi. 6. Xolding – aksiyadorlik jamiyati hisoblanib, huquqiy mustaqil bo‘lgan korxonalarning nazorat paketiga ega tuzilmadir. Xolding ishtirokchilarning barcha operasiyalarini o‘z nazoratiga oladi. Xoldinglarning bosh kompaniyasi yirik monopoliya hisoblanadi va ishtirokchilarni shu‘ba korxona sifatida boshqarib turadi. Xoldinglar o‘nlab korxonalar aksiyalarining nazorat paketiga ega bo‘lib bu aksiyalar orqali katta foydaga ega bo‘ladi va uni tadbirkorlik faoliyatiga yo‘naltiradi. Huquqiy jihatdan AJ, MChJ, UK shakliga ega bo‘ladi. Xolding- kompaniya– a‘zo korxonalar faoliyatini aksiyalar nazorat paketi orqali boshqaradigan kompaniyadir. 7. Konglomerat – bosh kompaniyasi faoliyati an‘anaviy tarmoq bilan texnologik va ishlab chiqarish aloqalari mavjud bo‘lmagan yirik korporasiyalarning tarmoqqa kirib kelishiga asoslangan birlashma. Mukammal raqobat sharoiti juda oddiy tuzilishga ega: tabbiy holda olib qaraydigan bo‘lsak bozordagi muvozanatni ta‘minlash mumkni. Buni moddiy zahiralar, mulk huquqi, daromadlarning qayta taqsimlanishi, soliqlar va shu 40 kabilarda ko‘rishimiz mumkni. Mukammal raqobat to‘g‘risidagi farazlar bozordagi vaziyat to‘liq ochib bera olmaydi va uning subyektlarini har doim ham qoniqtirmaydi. Chunki mukammal raqobat sharoitida narx iste‘molchilar sonining ortishi bilan ham, ishlab chiqaruvchilar va raqiblar sonining ortishi bilan ham ahamiyatga ega bo‘lmay qolaveradi. Shuningdek mukammal raqobat sharoitini yaratishning amalda imkoniyati juda kam. Monopoliya tovar bozorlarida yagona ishlab chiqaruvchi –monopolist mavjud bo‘lganda vujudga keladi. Monopolist umumiy talabni qondirish imkoniyatiga ega. Monopoliya nafaqat yagona ishlab chiqaruvchi mavjudligi bilan emas balki unda raqobat mavjudligi bilan ham izohlanadi. Monopol bozorda iste‘molchilar o‘z xarid qobiliyatlari bilan bir-biriga raqobatlashadi. Ularning soni ko‘pligiga qaramasdan narxga xech qanday ta‘sir ko‘rsata olmaydilar. Bozorda yagona taklif(narx)ga ko‘p sonli iste‘molchilarning talabi orqali muvozanat vujudga keladi. Shu bois bugungi kunda bozordagi raqobat muhitini nomukammal sharoitda o‘rganish bugungi kunda juda muhim. Monopoliya bir turdagi tovarlar bozori tushunilib, uning yagona ishlab chiqaruvchisi bo‘ladi, ya‘ni bozorning talab egri chizig‘i q = D(p) va yagona ishlab chiqaruvchi uchun talab egri chiziqlari mos tushadi. Monopoliya sharoitida firma tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi q va u sotishi mumkin bo‘lgan mahsulot narxi bozorning talab funksiyasi p= p(q) ga teskari deb qabul qilinadi. Demak, q = D(p) va p= p(q) kamayuvchi funksiyalar ekan. Agarda – monopolistning umumiy xarajatlari funksiyasi, monopolistning maqsadi yuqori foyda olish bo‘lsa, u holda monopolistning foydasi quyidagiga teng bo‘ladi: ( ) ( ) ( ) q m >0 bo‘lganda q m nuqtaning eng yuqori qiymati(maksimumi) quyidagiga teng: ( ) ( ) ( ) ( ) bunda q m –monopolist ishlab chiqargan mahsulot hajmi. Formuladan monopoliya sharoitida marjinal xarajatlar va daromadlar teng bo‘lishi kelib chiqadi. Ta‘kidlab o‘tamizki, ushbu formuladan ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) ( ) , ( ) ( ) Bundan kelib chiqadiki, monopolist narxi p m mukammal raqobat sharoitidagi narxdan yuqoriroq, ishlab chiqarish hajmi esa kamroq bo‘lar ekan. Marjinal daromad (MC) va talabning narx elastikligi o‘rtasidagi munosabat orqali ifodalash orqali ushbu shartni quyidagicha ifodalashimiz mumkin: ( ) ( ) ( ( ) ) Bunda E(p m )– narx elastikligi. E(p m )>0<-1. Demak, monopolist bozorning narx elastik bo‘lgan sohalarida faoliyat ko‘rsatadi. Ya‘ni: ( ) ( ( )) |