O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 2.2.3-jadval
O’zbekistonda monopoliya rivojlanishining asosiy bosqichlari Davrlar O’ziga xos xususiyatlari 1929 yilgacha bo‘lgan davr – o‘rta hol davlat korxonalari markazlashgan ta‘minotdan uzib qo‘yilishi va ularda mustaqil xo‘jalik hisobi shakllantirilishi; – sanoat, qishloq xo‘jaligi va davlat o‘rtasidagi aloqalar barham topishi; – trestlar to‘g‘risidagi dekretga muvofiq, trestlar davlat sanoat korxonalari aylantirilishi; – trestlar takibiga kiritilgan fabrika, zavod, magazinlarning mavqyeini ishlab chiqarish birliklari darajasiga tushirish orqali ularning mustaqilligini butkul yo‘q qilinishi. 1929 - 1956 yillar – sosialistik tuzumning moddiy-texnik bazasi shakllantirilishi; – bozorning muvozanatini ta‘minlash, uning taraqqiy etishi aniq belgilangan dasturlar va ma‘lum bir davrda amalga oshiriladigan qayta qurilishlar orqali amalga oshirilish tizimining yaratilishi; – davlat monopoliyasining harbiy monopoliyaga aylantirilishi 2.2.3-jadval davomi 1957 - 1975 yillar – xalq xo‘jaligini boshqarish markazlashgan tizimdan xududiy boshqaruvga o‘zgartirilishi; – ko‘pgina korxonalarning ittifoqdosh respublikalar tasarrufiga o‘tkazilishi; – ittifoqdosh respublikalarda boshqaruvning yangi organlari – sovnarxozlar tashkil etilishi. 1975 - 1987 yillar – xalq xo‘jaligini boshqarishning tarmoq yondashuvi kuchayib borishi; – bir turdagi va o‘xshash profildagi korxonalarni faoliyat korxonalari tarzida birlashtirish orqali boshqaruv obyektlari sonini kamaytirish; –xalq xo‘jaligini boshqarishda o‘zaro chalkash va takrorlanuvchi vakolatlar paydo bo‘lishi; – to‘g‘ridan-to‘g‘ri buyruq berish va qat‘iy nazorat tizimining yo‘qolish; – ko‘plab vazirliklar va mahkamalarning tuzilishi oqibatida ular davlat tomonidan berilgan ulkan vakolatlarni o‘z manfaatlari yo‘lida xizmat qilishiga yo‘naltirilishi va boshqalar 1988-1991 yillar – antimonopol siyosatni amalga oshiruvchi SSSR Antimonopol Qo‘mitasi tashkil etilishi; – iqtisodiyotning qayta qurish siyosatining olib borilishi; – ommaviy axborot vositalarida davlat monopoliyasi va jahon amaliyotida antimonopol tartibga solish tajribalari to‘g‘risida yoritilib boshlanishi 1991 yildan xozirgi paytgacha – ―Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida‖gi Qonun qabul qilinishi; – ko‘p ukladli iqtisodiyotning barpo qilinishi; – raqobatni qo‘llab-quvvatlash va tartibga soluvchi qo‘mitaning tashkil etilishi; – ―Raqobat to‘g‘risida‖gi Qonunning qabul qilinishi; ―Monopoliya‖ tushunchasi ikki xil ma‘noga ega: birinchidan, monopoliya tarmoqdagi yetakchi va eng yirik bo‘lgan korxona, ikkinchidan monopoliya firmalarning bozordagi holati bo‘lib, tovarlarni taklif qilishda ular mutloq ustunlikka ega bo‘ladilar. 35 Monopoliyaning maqsadi – monopollashgan bozorda qulay sharoitlardan foydalanib, narxni nazorat qilish va yuqori foyda olishdir. Monopoliyaning asosiy xususiyatlari quyidagilar: a) yagona ishlab chiqaruvchi sotuvchi; b) tovar differensiasiyasi mavjud emas, shu bois o‘rinbosar tovarlar mavjud bo‘lmaydi; v) sotuvchi narxni to‘liq o‘z nazorati ostiga oladi; g) yangi firmalarning tarmoqqa kirishi uchun juda murakkab bo‘lgan moliyaviy, texnologik, resurs, huquqiy va boshqa to‘siqlar mavjud; d) tarmoqdan chiqib ketish ham murakkab jarayon; ye) tarmoqqa kirish va chiqishda ko‘plab iqtisodiy va huquqiy to‘siqlar mavjud. Mutloq monopoliya – ko‘p sonli xaridorlar va bitta sotuvchi bo‘lgan bozordir. Monopoliya bitta firmaning bozorda analogi mavjud bo‘lmagan mahsulot ishlab chiqarishini mo‘ljallaydi. Xaridorlarning bozorda ushbu tmahsulotni sotib olishda tanlov imkoniyati yo‘q, shuning uchun ularning monopolist mahsulotini sotib olishdan boshqa choralari yo‘q. Vujudga kelishiga ko‘ra monopoliyaning ikki turi farqlanadi –tabiiy va sun‘iy monopoliya. Tabiiy monopoliya – tovar bozorlaridagi shunday holatki, bunda tovar ishlab chiqarishning texnologik xususiyati o‘ziga hos va murakkabligi bois mavjud talabni qondirish uchun raqobatning bo‘lmasligi samaraliroq bo‘ladi. Tabiiy monopoliyalar tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar narxi boshqa tovarlar narxiga bevosita bog‘liq emasligi va boshqa tovarlarga almashina olmasligi bilan xarakterlanadi. Tabiiy monopoliyalarning vujudga kelish xususiyatlari quyidagilar: – ishlab chiqarishni kengaytirish tovar birligiga eng kam xarajat sarflash orqali amalga oshirilishi mumkin; – tabiiy monopoliya subyektlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan tovar(xizmatlar) boshqa tovarlarga almashina olmaydi va o‘rinbosar tovarlari mavjud bo‘lmaydi; – ushbu tovarlar bozorida talabning o‘zgarishi tovarlar narxining o‘zgarishiga qaraganda kam bog‘liq. Tabiiy monopoliyalarda bozordagi talabni yagona ishlab chiqaruvchi eng kam xarajatlar evaziga qondirish imkoniyatiga ega. Shu sababli bu sohalarda tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanish samarasiz bo‘ladi. Shunga ko‘ra tabiiy monopoliyalarning davlat tomonidan amalga oshirilishi maqsadga muvofiqdir. Sun‘iy monopoliya – bu monopoliyastik foyda olish maqsadida tashkil qilingan birlashmalardir. Sun‘iy monopoliyalar turli monopol birlashmalar shaklida namoyon bo‘ladi. Sun‘iy monopoliyalar o‘zaro kelishuv yoki raqobatni sun‘iy bosib turish orqali shakllanadi. Shuningdek, tarmoqqa kirish xususiyatiga ko‘ra ochiq va yopiq monopoliyalar ham farqlanadi: Ochiq monopoliya – bozordagi firmalardan birortasi muayyan vaqt mahsulotlarni yetkazib berish bo‘yicha monopol bo‘ladi, ammo uning raqobatga qarshi hyech qanday himoyaga ega bo‘lmaydi. Ochiq monopoliya sharoitida 36 asosan bozorga mutlaqo yangi tovarlarni kiritgan firmalar ustunlikka ega bo‘ladi. Bunda firmalar qisqa muddatli davrda foydani oshirish va narxni chegaralashga harakat qiladi. Yopiq monopoliya – raqobatni cheklovchi huquqiy me‘yorlarga ega bo‘lgan monopol firmalar yoki holat bo‘lib, aksariyat hollarda davlat organlari tomonidan himoya qilinadi. Shuningdek raqobatni cheklovchi patent, lisenziya, nou-xau, mualliflik huquqlari, sanoat namunalari ham mavjud bo‘ladi. Amalda juda ozchilik firmalar mutloq yopiq monopol mavqyega ega bo‘ladi. Haqiqatda iqtisodiyotda tovarov-substitutlar paydo bo‘lishi, ahuquqiy to‘siqlarning olib tashlanish ehtimoli juda katta. Yopiq monopoliyalar uzoq muddat zararsiz ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘yish orqali foyda olishi, barcha xarajatlarini to‘liq qoplashi, kapital qaytimini qoplashi mumkin. Ammo foydani to‘liq o‘zlashtira olmaydi. Monopoliya shuningdek, narx ustidan hukmronlikni ham anglatadi. Agarda jamiyatda mutloq monopoliya mavjud bo‘lsa, uning tegishli tarmoqda narx bo‘yicha yakka hukmronligi to‘g‘risida xulosa chiqarishimiz mumkin. Monopoliyaga baho berish uchun firmalarning bozordagi tovar aylanmasidagi solishtirma ulushi ko‘rsatkichlaridan foydalaniladi. Eng ishonchli ko‘rsatkich tarmoqdagi firmalar ulushi va ularning solishtirma ulushidir. Masalan, muayyan mahsulot turlari bo‘yicha 4 firmaning ulushi, 8 ta firmaning ulushi, 10 ta firmaning ulushi va boshqalar. Monopoliyaning vujudga kelishini 2.3.1-rasmdagi jarayon orqali kuzatishimiz mumkin. Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|