26
Miqdor darajalari
q
1
q
2
q
3
q
4
Bazisli indeks
-
q
2
/q
1
q
3
/q
1
q
4
/q
1
Zanjirsimon indeks
-
q
2
/q
1
q
3
/q
2
q
4
/q
3
Bog‘liqlik
q4/q1= q2/q1x q3/q2xq4/q3 yoki
q4/q1:q3/q1=q4/q3xq
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan deb
faraz qilaylik.
1.15-jadval
Sotilgan mahsulot hajmi bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks
Choraklar
I
II
III
IV
Miqdor darajalari
q
1
r
1
q
2
r
2
q
3
r
3
q
4
r
4
Bazisli indeks
-
;
1
1
1
2
1
/
2
p
q
p
q
Iq
;
1
2
1
3
2
/
3
p
q
p
q
Iq
;
1
3
1
4
3
/
4
p
q
p
q
Iq
Zanjirsimon
indeks
-
;
1
1
1
2
p
q
p
q
;
2
2
2
3
p
q
p
q
;
3
3
3
4
p
q
p
q
Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida omillarning ta’sirini
o‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda agregat shakldagi umumiy
indekslardan foydalaniladi.
1.16-jadval
Omillar ta’sirini hisoblash yo‘llari
Ko‘rsatkichlar
O‘tgan yil
Hisobot yili
shartli
Hisobot yili
Mahsulot
sotishdan sof
tushum
q
0
r
0
q
1
r
0
q
1
r
1
Sotilgan mahsulot ishlab
chiqarish tannarxi
q
0
s
0
q
1
s
0
q
1
s
1
Sotishdan yalpi foyda
q
0
r
0
-
q
0
s
0
q
1
r
0
-
q
1
s
0
q
1
r
1
-
q
1
s
1
Sotuv rentabelligi
q
0
r
0
-
q
0
s
0
/
q
0
r
0
q
1
r
0
-
q
1
s
0
/
q
1
r
0
q
1
r
1
-
q
1
s
1
/
q
1
r
1
Sotishdan
yalpi foydaga
baho omilining ta’siri
x
x
q
1
r
1
-
q
1
r
0
Sotishdan yalpi foydaga
miqdor omilining ta’siri
x
x
q
1
r
0
-
q
0
r
0
Sotishdan yalpi foydaga
tannarx omilining ta’siri
x
x
q
1
s
1
-
q
1
s
0
Guruhlash usuli.
Guruhlash deganda o‘rganilayotgan to‘plamni taalluqli belgilari bo‘yicha
sifat
jihatdan bir xil bo‘lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. Agar statistikada guruhlash
hodisalarni umumlashtirish va tiplarga ajratish maqsadida foydalanilsa,
tahlilda
o‘rtachalarni mohiyatini tushintirishga, bu o‘rtachadagi
alohida birliklarni rolini
ko‘rsatishga, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashga
yordam beradi.
27
Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar tipologik,
strukturali va analitik turlarga bo‘linadi.
Tipologik guruhlash – to‘plamni sifat jihatdan bir xil bo‘lgan
guruhlarga
ajratishni;
Strukturali guruhlash – ko‘rsatkichni ichki tuzilishini,
uning alohida qismlarini
o‘zaro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruhlarga ajratishni;
Analitik guruhlash – ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish maqsadida
amalga oshiriladigan guruhlashlarni anglatadi.
Tuzilishining murakkabligi jihatdan oddiy guruhlashlar va kombinatsiyali
guruhlashlar tarkiblanadi.
Bitta belgi bo‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash deb aytiladi.
Agar bitta belgi bo‘yicha
bitta guruhlashni, shu guruhga kiruvchi boshqa bir belgi
bo‘yicha yana boshqa guruhlashni amalga oshirilsa, bunday guruhlash kombinatsiyali
guruhlash deb aytiladi.
Guruhlarni tuzishda to‘plamni guruhlarga bo‘lish, guruhlar
sonini belgilash va
guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish zarur.
Guruhlashlar algoritmini quyidagi ketma-ketlikda belgilash mumkin:
• tahlilning maqsadini aniqlash;
• axborotlarni yig‘ish;
• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo‘yicha to‘plamni ranjirlash;
• to‘plamni taqsimlash intervali (oralig‘i)ni tanlash va uni guruhlarga ajratish;
• guruhlash va omilli belgilar bo‘yicha o‘rtacha guruh ko‘rsatkichlarini aniqlash;
• olingan o‘rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o‘zaro bog‘liqlarni
va natijaviy
ko‘rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta’sir yo‘nalishini aniqlash.
Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko‘pincha qiyosiy tahlilda foydalanish mumkin.
Dostları ilə paylaş: