O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Ko‘p o‘lchamli tahlil
da bir nechta korxonalarni katta spektrdagi ko‘rsatkichlari 
taqqoslab o‘rganiladi. Bu tahlil korxonalar va ularning bo‘linmalari faoliyatini 
kompleks baholashda keng qo‘llaniladi. 
Taqqoslashda real voqelikning, haqiqatdagi ko‘rsatkichlarning reja, o‘tgan yillar, 
bazis yili, o‘rtacha tarmoq, ilg‘or, qoloq, xorij ko‘rsatkichlariga nisbatan 
o‘zgarishlariga, ularning dinamikasiga, mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. 
1.7-jadval 
Taqqoslash usulida mahsulot (ish va xizmatlar) sotish hajmi
o‘zgarishini tahlil etish metodikasi 
Taqqoslash 
birligi 
Ko‘rsat-
kichning 
mutlaq 
o‘zgarishi 
Ko‘rsatkich-
ning nisbiy 
o‘zgarishi, foiz 
Ko‘rsatkich 
indeksi 
Bir foizli 
o‘zgarishning 
mutlaq ifodasi 
Rejaga 
nisbatan 
(∑q
r
p
r
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
r
p
r
∑q
h
p
h
/ 
∑q
r
p
r
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
r
p
r
∑

qpfoiz*∑q
r
p
r
O‘tgan yilga 
(∑q
o‘
p
o‘
) 
∑q
h
p
h
- 
∑q
o‘
p
o‘
∑q
h
p
h
/ 
∑q
o‘
p
o‘
*100-
100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
o‘
p
o‘
∑

qpfoiz*∑q
o‘
p
o‘
Bazis 
yiliga 
nisbatan 
(∑q
b
p
b
) 
∑q
h
p
h
- 
∑q
b
p
b
∑q
h
p
h
/ 
∑q
b
p
b
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
b
p
b
∑

qpfoiz*∑q
b
p
b
O‘rtacha 
tarmoq 
ko‘rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
t
p
t
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
t
p
t
∑q
h
p
h
/ 
∑q
t
p
t
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
t
p
t
∑

qpfoiz*∑q
t
p
t

---

20 
Ilg‘or 
ko‘rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
i
p
i
) 
∑q
h
p
h
- ∑q
i
p
i
∑q
h
p
h
/ 
∑q
i
p
i
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
i
p
i
∑

qpfoiz*∑q
i
p
i
Qoloq 
ko‘rsatkichga 
nisbatan 
(∑q
q
p
q
) 
∑q
h
p
h
- 
∑q
q
p
q
∑q
h
p
h
/ 
∑q
q
p
q
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
q
p
q
∑

qpfoiz*∑q
q
p
q
Xorij ko‘rsat 
kichiga 
nisbatan 
(∑q
x
p
x
) 
∑q
h
p
h
- 
∑q
x
p
x
∑q
h
p
h
/ 
∑q
x
p
x
*100-100 
∑q
h
p
h
/ ∑q
x
p
x
∑

qpfoiz*∑q
x
p
x
1.8-jadval 
Mahsulot sifati bo‘yicha ishlab chiqarish rejasining bajarilishi tahlili 
Choraklar 
Mahsulot (ish, 
xizmat)larni sotishdan 
tushum, mln so‘m 
Haqiqatdagi 
darajaning rejadan 
farqi 
Reja 
bajarilishi, foiz 
Reja 
Haqiqat 
1 
22 500 
21 600 
-900 (21600-22500) 
96 
(21600/22500) 
2 
20 200 
20 800 
+600 
102.9 
3 
28 000 
28 200 
+200 
107.1 
4 
27 000 
26 300 
-700 
97.4 
Jami 
97 700 
96900 
-800 
99.18 
Korxona mahsulot (ish, xizmat)larni sotishdan sof tushum rejaga qiyosan 800 mln 
so‘mga kam bo‘lgan. Bu esa mahsulot (ish, xizmat)larni sotish rejasi 99.18 foizga 
bajarildi degani. Choraklar bo‘yicha birinchi va to‘rtinchi choraklar bo‘yicha tushum 
rejasi bajarilmagan. Ikkinchi va uchinchi choraklar bo‘yicha reja nisbiy ifodada 102.9 
va 107.1 foizga bajarilgan. 
Iqtisodiy tahlilda o‘rganiladigan hodisa va jarayonlar miqdoriy o‘lchamga ega 
bo‘lib, ular mutlaq va nisbiy miqdorlar bilan ifodalanadi. 
Mutlaq miqdorlar iqtisodiy hodisa va jarayonlarni hajmi, miqdori, o‘lchami va 
darajasini ifodalaydi. 
Nisbiy miqdorlar bir mutlaq miqdorni ikkinchi mutlaq miqdorga bo‘lish natijasida 
olingan hosilani ifodalaydi. Nisbiy miqdorlar turli shaklda: koeffitsiyentlarda 
(taqqoslash bazasi 1), foizlarda (taqqoslash bazasi 100), promillarda (taqqoslash bazasi 
1000) va promillarda (taqqoslash bazasi 10000) ifodalanishi mumkin. 
Tahlil jarayonida nisbiy miqdorlarning quyidagi turlari keng qo‘llanadi: reja 
vazifalarining nisbiy miqdorlari; rejani bajarishning nisbiy miqdorlari; dinamika nisbiy 
miqdorlari; tuzilmaviy nisbiy miqdorlar; koordinatsiya nisbiy miqdorlari; intensiv 
nisbiy miqdorlar; obyektlararo va hududiy taqqoslash nisbiy miqdorlari; samaradorlik 
nisbiy miqdorlari. 

---

21 
1.9-jadval 
Nisbiy miqdorlarning turlari, ifodasi va ularning tasnifi
Taqqoslash 
turlari 
Taqqoslashning 
nisbiy ifodasi 
Tasnifi 
Reja 
vazifalari 
nisbiy miqdorlari 
K
rv
=K
jr
/K
o‘y
Joriy yil reja ko‘rsatkichini (K
jr
) o‘tgan yil 
yoki 
o‘tgan 
yillarning 
o‘rtacha 
ko‘rsatkichlariga (K
o‘y
) nisbati 
Rejani 
bajarishning 
nisbiy miqdorlari 
K
rb
=K
h
/K
r
Haqiqatda erishgan daraja (K
h
) bilan reja 
ko‘rsatkichlari (K
r
) nisbati 
Dinamika nisbiy 
miqdorlari 
K
dn
=K
b
/K
bv
Iqtisodiy ko‘rsatkichlarni (K
b
), (K
bv
) vaqt 
ichida nisbiy o‘zgarishini tavsiflaydi 
Tuzilmaviy nisbiy 
miqdorlar 
K
tn
=K
ab
/K
uh
O‘rganilayotgan 
to‘plamning 
ayrim 
birliklarini (K
ab
) uning umumiy hajmiga 
(K
uh
) nisbati 
Koordinatsiya 
nisbiy miqdorlari 
K
kn
=K
ab
/K
bb
To‘plam ichidagi ayrim birliklarni (K
ab
, 
K
bb
) o‘zaro nisbatlarini tavsiflaydi 
Intensiv 
nisbiy 
miqdorlar 
K
in
=K
sm
/K
tm
Turli nomdagi lekin o‘zaro bog‘langan 
ko‘rsatkichlarni (K
sm
, K
tm
) o‘zaro nisbati
Obyektlararo va 
hududiy 
taqqoslash 
K
oh
=K
xk
/K
bxk
K
oh
=X
o
/R
bo
Nisbiy miqdorlari bir xil nomdagi lekin turli 
obyekt yoki hududlarga taalluqli bo‘lgan 
ko‘rsatkichlarni(K
xk
, K
bxk
), (X
o
, R
bo
) o‘zaro 
nisbatini tavsiflaydi. 
Samaradorlik 
nisbiy miqdorlari 
K
sn
=K
s
/K
r
Samara (K
s
) va resurs (K
r
) yoki xarajatlar 
orasidagi nisbatni tavsiflaydi 
O‘rtacha miqdorlar. 
Mutlaq va nisbiy miqdorlarning hodisa va jarayonlarni o‘rganish, baholash va 
tahlil etishdagi ustunliklari, ijobiy tomonlari bilan bir qatorda, ularning qator 
kamchiliklari ham mavjud. Ya’ni ular o‘rganilayotgan hodisa va jarayonlarga 
umumlashtirib ta’rif bera olmaydi. Bu vazifani o‘rtacha miqdorlar bajaradi. 
O‘rtacha miqdorlardan rejalashtirish, boshqarish, ilmiy-tadqiqot ishlarida keng 
qo‘llaniladi.
O‘rtacha miqdorlar
deb, bir xildagi va bir turdagi hodisalarni o‘zgaruvchan 
belgilari asosida umumlashtirib xarakterlovchi, ta’riflovchi miqdorlarga aytiladi. 
Moliyaviy tahlil jarayonida o‘rtacha miqdorlarning qator turlaridan foydalaniladi: 
o‘rtacha arifmetik miqdorlar; o‘rtacha garmonik miqdorlar; o‘rtacha geometrik 
miqdorlar; o‘rtacha xronologik miqdorlar; o‘rtacha kvadratik miqdorlar. 
O‘rtacha miqdorlarning sodda va amaliyotda keng qo‘llaniladigan turi bu o‘rtacha 
arifmetik miqdordir. O‘rtacha arifmetik miqdor o‘z navbatida oddiy va tortilgan 
ko‘rinishga bo‘linadi. 
Oddiy arifmetik o‘rtacha variantlar (x) bir yoki teng marta takrorlangan paytda 
qo‘llaniladi.

---

22 
f
x
f
х
х
х
x
x
n







...
3
2
1
 
Tortilgan ko‘rinishdagi o‘rtacha arifmetik miqdor quyidagi bog‘lanishlar orqali 
topiladi.
f
xf
f
f
f
f
f
x
f
x
f
x
f
х
х
n
n
n












...
...
3
2
1
3
3
2
2
1
1
Tahlilda o‘rtacha arifmetik bilan bir qatorda o‘rtacha garmonik ham keng 
qo‘llaniladi. O‘rtacha garmonik – bu o‘rtacha arifmetik miqdorning teskari bo‘lgan 
darajasidir. 
O‘rtacha garmonik miqdor ham o‘rtacha arifmetik miqdorga o‘xshab oddiy va 
tortilgan shakllarga ega. 
Oddiy o‘rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi: 
x
n
х
1


Tortilgan o‘rtacha garmonik miqdorlarni aniqlash formulasi: 
















x
M
M
x
M
x
M
x
M
M
M
M
x
M
M
x
xf
xf
х
n
n
n
гар
...
...
2
2
1
1
2
1
Tahlilda o‘rtacha geometrik miqdorlardan odatda o‘sish sur’atlarini o‘rganishda 
keng foydalaniladi. 
n
n
geom
x
x
x
X
...
*
*
2
1

1.10-jadval 
Mahsulot hajmining o‘sish sur’atlari 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 
O‘sish sur’ati 
1,08 
1,12 
1,15 
1,17 
Oddiy o‘rtacha o‘sish sur’atini aniqlasak, ularning barchasini qo‘shib to‘rt soniga 
bo‘lish orqali natijaga ega bo‘linadi. 
Ya’ni: 1,08+1,12+1,15+1,17=1,13 
Agar narxlar o‘zgarishi yillik 1,18 foizga ortishini yagona mezon qilib olsak, u 
holda yillik o‘sish sur’ati quyidagicha bo‘lishi lozim. 
1,18∙1,18∙1,18∙1,18 = 1,94 ni tashkil etadi 
Bunday qarama-qarshilik yuzaga kelmasligi uchun geometrik formuladan 
foydalanish lozim. 
4
1,6275
1,17
•
1,15
•
1,12
•
1,08

=1.2757 
Tahlilda o‘rtacha xronologik formuladan ham keng foydalaniladi. 
O‘
x
= (X
1
/2+X
2
+...+X
n­1
+X
n
/2)/ n-1 

---

23 
1.11-jadval 
Asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatini aniqlash
Ko‘rsatkichlar 
1-yanvar 
2017yil 
1-aprel 
2017 yil 
1-iyul 
2017 yil 
1-oktyabr 
2017 yil 
1-yanvar 
2018 yil 
Asosiy vositalarning o‘rtacha 
yillik qiymati, mln so‘m 
8000 
8500 
9200 
10500 
11600 
Yuqoridagi formula bo‘yicha asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymati 
quyidagicha bo‘ladi. 
O‘
x
= (8000/2+8500+9200+10500+11600/2) / (5-1) = 9500 mln so‘m 
Balans usuli.
Balans usuli – o‘zaro bog‘langan va tenglashtirilgan ikki guruh iqtisodiy 
ko‘rsatkichlar tengliklarini aks ettirish usulidir. Bu metod buxgalteriya hisobi va 
rejalashtirish amaliyotida eng ko‘p qo‘llaniladigan metod hisoblanadi. 
Balans usuli korxonani aktivlar, kapital va majburiyatlar balansi, debitorlik va 
kreditorlik majburiyatlari balansi, valyuta balansi, byudjet balansi, resurs balansi 
tahlilida keng qo‘llaniladi.