O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent tibbiot akademiyasi

7.1 Immunitet va uning turlari 
 
Oxirgi yillarda immunologiya fani alohida fan sifatida juda rivojlanib 
bormokda. Tibbiyot oliy ukuv yurtlarida (Moskva, Minsk, Novosibirsk va x.) 
immunologiya kafedrasi mavjuddir. Aloxida fan sifatida o‘qitilmokda. 
Immunitet so‘zi lotincha bo‘lib, immunities - biror narsadan xalos 
bo‘lmoqlikni anglatadi. 
Immunologiya fanining rivojlanishi asosan yuqumli kasalliklarni 
o‘rganish, ularga qarshi kurashish va diagnoz kuyish asosida rivojlanib 
kelgan. SHuning uchun xam insoniyat tarixida birinchi bulib chin chechak 
kasalligiga karishi empashni 1796 yilda Eduard Jenner taklif etdi. U birinchi 
bulib, sigir chechagi bilan emlanganda organizm xakikiy chik chechak 
kuzgatuvchisiga beriluvchan bulmasligini isbotladi. Bu kashfiyotdan sung, 
100 yildan keyin buyuk fransuz olimi Lu Paster immunologiya fanini fan 
kurinishiga kutardi va organizmni kasalliklarga berilmaslik xususiyatini 
urganib, uni ilmiy talkin kilib berdi va yukumli kasalliklarga vaksina 
tayyorlab ularga karshi kulladi. (1822-95 y. tovuk xolerasi, kuydirgi, 
kutirish). Lui Paster o‘z ilmiy ishlari bilan «Immunologiya» fani ga asos 
soldi. Keyinchalik rus olimi I.I.Mechnikov immunitetni xujayra teoriyasini 
yaratdi. Bu teoriya I.I.Mechnikov tomonidan kashf qilingan fagotsitoz 
xujayralarni asosiy xususiyatiga asoslangan bulib, I.I.Mechnikov fikricha 
organizmga tushgan patogen agentlar fagotsitoz xujayralar tomonidan 
topilib, organizmdan eliminatsiya kilinadi deb tushuntirdi. (1890-1998). SHu 
yillarda nemis olimi
P
aul Erlix uzining immunitetni gumaral toeriyasini 
yaratdi. P.Erlix uz shogirtlari tomonidan difteriya anatoksini bilan kuyonlar 
emlanganda, ularni konida shu anatoksinni va ekzotoksinni neytralovchi 
antitellalar xosil bulishini aniklashdi va bu antitellalarni (AT) in vitro usulida 
aniklash mumkinligini isbotlashdi. Mana shu tadkikotlar asosiyda P.Erlix 
uzining gumaral teoriyasini yaratdi. SHu yillarda bu teoriyalar tarafdorlari 
urtasida ayovsiz ilmiy tortishuvlar ruy berdi. Lekin gumaral teoriya, 
immunitetni xujayra teoriyasiga nisbatan ancha engil kabul kilindi, chunki 
patogen agentlarga karshi xosil bulgan, AT in vitro anik aniklandi. Ularni 
tetri kursatildi va shu asosda yukumli kasalliklarga serologik diagnoz 
kuyishlar ishlab chikildi. Xujayra teoriyasi esa yaxshi rivojlanmadi, chunki 
fagotsit xujayralari, mikrorganizmlardan tappsari maxsus bulmagan 
zarralarni xam xazim kilishi (kumir kukuni, buyoklar va x.), immunitetni 

---

60 
xujayra teoriyasini maxsusligiga soya soldi. Bu esa bu teoriyani 
rivojlanishini tuxtab kolishiga olib keldi. Lekin shunga karamasdan xar 
ikkala olim xam I.I.Mechnikov va Paul Erlixlar uzlarini immunitetni xujayra 
gumoral teoriyalari uchun Nobel mukofotlari lauriyatlari bulishdi. 
Oxirgi yillarda immunitetning ta’rifi xam eski ta’rifidan fark kildi. 
Akademik R.V.Petrov ta’rifiga kura «Immunitet - genetik 
begonalik belgisini tashib yuruvchi yod xujayra va zarralarga 
karshi organizmning kurashish xususiyati tushuniladi». 
Organizmыing ximoyalanish faktorlari. 
1. Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanishi. 
2.0rganizmnig 
maxsus 
ximoyalanishi 
(immunitet) 
Organizmning maxsus bulmagan ximoyalanishi
Organizmnig maxsus bulmagan. ximoyalanishiga tugma yoki 
konstitutsional faktorlar (evolyusion, eng kadimiy) juda kup kirrali, ularni 
ta’sir mexanizmlari turli kurinishda, lekin ularni bitta xususiyat maxsus 
bulmagan ta’siri mexanizmi birlashtiradi. Organizmga kirmokchi bulgan 
patogen agent yuliga ikkita, mexanik va ximiyaviy faktor karshilik kiladi. 
Mexanik karshilikka (anatomik) teri va shilliq qavatlarni to‘siqlik 
(barer) xususiyati kiradi. Bu yuqumli kasalliklar yulidagi birinchi tusik 
xisoblanadi. Bu tusiklar sekretlari mikrorganizmlarni usishini tuxtatib 
kuyishi yoki uldirishi mumkin. Agar patogen mikrorganizmlar birinchi 
barerdan ugsalar, ikkinchi maxsus bulmagan tusikga gumaral xujayra 
faktorlariga duch keladi.